Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги захириддин муҳаммад бобур номидаги

tolqon sol­, mum tishla­ frazemalari ayni bir lug‗aviy ma'noni - 'mutlaq gapirma­', 'suhbatda 

mutlaqo qatnashma­' ma'nosini anglatadi: Majlis boshlanguncha biroz kulishib o‗tiraylik. O 

g‗ i z l a r i n g g a  t o l q o n  s o l i b  o l d i n g l a r  (Parda Тursun). Bir gapirib, o‗n 

kulardi, hammani og‗ziga qaratardi... Bugun  m u m  t i sh l a b  q o l d i  (Oydin). 

Frazeologik sinonimlar ham uch jihatdan baholanadi: a) lug‗aviy ma'nosi jihatidan, b) baho 

semasi jihatidan, v) nutqiy xoslanishi jihatidan. 

---

 

42 

Frazosinonimlar ko‗pincha ma'no sinonimlari (ideografik sinonimlar) bo‗lad i (Ma'nosi teng 

keladigan  frazosinonimlar  juda  oz).  Masalan,  burn(i)ni  ko‗tar­  -  burn(i)  ko‗tarildi  va 

dimog‗(i) shishdi frazemalari uchun umumiy mundarija 'kibrlan­', 'gerday­' bo‗lsa­da, bu 

umumiy ma'noning gavdalanishi turlicha. Bundan qat'i nazar, burn(i)ni ko‗tar- - burn(i) 

ko‗tarildi  frazemasiga  nisbatan  dimog‗(i)  shishdi  frazemasida  ma'no  kuchliroq. 

Frazosinonimlarda baho semasi odatda bo‗rtib turadi. Asli frazema lar xuddi shu maqsad 

bilan - voqelikni nomlashda uni o‗tkir baholab berish uchun, ijobiy yoki salbiy munosabatni 

yaqqol ifodalash uchun - yaratiladi. Masalan, ikki oyog‗(i)ni bir etikka tik­, oyog‗(i)ni tirab 

ol­ sinonimlarining har ikkisida baho semasi juda kuchli; bosh(i) shishdi, miya(si) g‗ovlab 

ketdi sinonimlarida esa baho semasi ikkinchisida kuchliroq: Otam uylantiraman deb  i k k i  

o y o g‗ i n i  b i r        e t i k k a  s u q i b  olgan. Hol­jonimga qo‗ymaydi (Sayidahmad). 

Savdogarning o‗jarchasiga  o y o q  t i r a b  t u r i sh i  yigitning g‗azabini oshira boshladi 

(Oy-bek). Shu kunda hammaning  b o sh i  sh i sh g a n (Oybek). Ming xil xayol bilan   m i 

ya m  g‗ o v l a b  k e t d i (Oydin). 

Frazosinonimlar nutqiy xoslanish jihatidan rang­barang emas, asosan so‗zlashuv 

nutqiga, qisman boshqa nutq ko‗rinishlariga xoslangan. Masalan, ko‗z(i)ni yum­, dun/yodan 

o‗t­ frazemalari adabiy nutqqa (ko‗tarinki nutqqa), shularning sinonimi jon ber­ frazemasi 

esa so‗zlashuv nutqiga xoslangan. 

Sinonim frazemalarni bir 'frazemaning variantlaridan (allofrazemalardan) farqlash 

kerak. Masalan, 'yangi, qo‗l tegmagan' ma'nosini anglatuvchi oxori to‗kilmagan, qirovi 

to‗kilmagan frazemalari o‗zaro sinonim, chunki bulardan har biri asosida boshqa­boshqa 

obraz  yotadi  (birinchisi  to‗quvchilikdan,  ikkinchisi  esa  pichoqchilikdan  olingan), 

boshqa­boshqa leksemalardan tarkib topgan. 

Ammo bosh(i)da yong‗oq chaq­, bosh(i)da danak chaq­, bosh(i)da tosh chaq­  bir 

frazemaning ko‗rinishlari (allofrazemalari) bo‗lib, bir leksik a'zoning almashuvi bilan 

yuzaga kelgan, bunday almashtirish bilan frazemaning ma'nosi kuch aya boradi (yong‗oq - 

danak - tosh ). 

Sinonimiya frazema (frazosemema) bilan leksema (leksosemema) orasida ham voqe 

bo‗ladi.  Bunday  hodisaga  frazeologik­leksik  sinonimiya  deyiladi.  Masalan,  yulduzni 

benarvon uradi frazemasi abjir leksemasi bilan, dunyoni suv bossa, to‗pig‗(i)ga chiqmaydi 

---

 

43 

frazemasi beg‗am leksemasi bilan sinonim. Sinonimik munosabatdagi frazema o‗z ma'no 

qirrasiga,  baho semasiga ko‗ra o‗z leksik sinonimidan keskin fa rq-lanib turadi. Biror 

voqelikni frazema bilan anglatish leksema bilan angla tishga qaraganda ta'sirchan bo‗ladi. 

Frazosinonimlar odatda shu tilning o‗ziniki bo‗ladi: bir yostiqqa bosh qo‗y­, turmush qur­;