Œзбекистон республикаси олий ва œрта махсус таълим вазирлиги

Ýëåêòð óçàòèø éўëëàðè, î÷èқ âà ñîääà ёïèқ òàðìîқëàð

ҳîëàòëàðèíè èñîáëàø
3.1. Ýëåêòð ñèñòåìàëàðíèíã ñõåìаëàðè. Áàðқàðîð îëàòíèíã
÷èçèқëè âà ночизиқли (эгри ÷èçèқли) òåíãëàìàëàðè
Ýëåêòð ñèñòåìàñèíèíã ñõåìàëàðè âà óëàðíèíã ýëåìåíòëàðè. Ýëåêòð ñèñòåìаси – бу ýëåêòð ýíåðãèÿíè èøëàá ÷èқàðèø, òàқñèìëàø âà èñòåúìîë қèëèø ó÷óí ìўëæàëëàíãàí ýëåêòð çàíæèðèäèð. Ýëåêòð çàíæèðè ва унинг қèñìëàðèíè óëàíèø êåòìà - êåòëèãèíè êўðñàòóâ÷è ҳамда унинг àñîñèé õóñóñèÿòëàðèíè àêñ ýòòèðóâ÷è ÷èçìà øàêëèäà áåðèëàäèãàí òàñâèð ýëåêòð çàíæèðèíèíã àëìàøòèðèø ñõåìè äåéèëàäè. Ýëåêòð çàíæèð âà óíãà ìîñ àëìàøòèðèø ñõåìаси øохîá÷àëàð, òóãóíëàð âà óìóìèé îëäà êîíòóðëàðäàí èáîðàò áўëàäè.
Øохîá÷à äåá ýëåêòð çàíæèðèíèíã ýëåìåíòëàðè êåòìà - êåò óëàíãàí âà áèð õèë òîê оқувчи қисмига айтилади.
Èêêè ¸êè óíäàí îðòèқ øàîá÷àëàðíè áèðëàøòèðàäèãàí íóқòàãà òóãóí äåéèëàäè.
Êîíòóð äåá áèð íå÷òà øохîá÷àëàð áўéëàá ўòàäèãàí àð қàíäàé ¸ïèқ éўëãà àéòèëàäè.
Àãàð ýëåêòð çàíæèðèíèíã ñõåìасèäà êîíòóðëàð áўëìàñà, ó î÷èқ çàíæèð (òàðìîқ) äåéèëàäè.
Ýëåêòð çàíæèðëàð íàçàðèÿñèäà òóãóíëàð âà êîíòóðëàð éўқîòèëàäèãàí âà éўқîòèëìàéäèãàí áўëèøè ìóìêèí. Éўқîòèëàäèãàí òóãóíëàð âà êîíòóðëàð ôàқàò èêêèòà øохîá÷àíè áèðëàøòèðàäè. Áóíäàé éўқîòèëàäèãàí òóãóí âà êîíòóðëàðíè êåòìà - êåò âà ïàðàëëåë óëàø қîèäàëàðè ¸ðäàìèäà ñõåìаäàí éўқîòèø ìóìêèí. Íî÷èçèèé òîê ìàíáàëàðè áóíãà êèðìàéäè. Êåëãóñèäà ôàқàò éўқîòèëìàéäèãàí òóãóí âà êîíòóðëàðäàí ôîéäàëàíàìèç. Î÷èқ òàðìîқäà àð қàíäàé þêëàìà ôàқàò áèð òîìîíäàí òàúìèíëàíàäè (3.1- ðàñì), ÿúíè àð қàíäàé òóãóíäàãè èñòåúìîë÷è қóââàòíè ôàқàò áèð òîìîíäàí îëàäè. Äåìàê èñòàëãàí øохîá÷à óçèëñà, øó øохîá÷àäàí қóââàò èñòåúìîë қèëóâ÷è àììà þêëàìàëàðíèíã òàúìèíëàíèøè óçèëàäè.

а) б)
3.1-расм. Электр тармоқнинг туташиш схемаси: а – очиқ тармоқ; б – ёпиқ тармоқ.

Àãàð ñõåìаäà êàìèäà áèòòà êîíòóð ìàâæóä áўëñà, ó ¸ïèқ äåéèëàäè. Ёïèқ òàðìîқäà èêêè ¸êè óíäàí îðòèқ øохîá÷àëàð îðқàëè òàúìèíëàíàäèãàí êàìèäà áèòòà òóãóí áўëàäè, øóíèíã ó÷óí øохîá÷àëàðäàí áèðèíèíã óçèëèøè áîøқà øохîá÷àëàðíèíã èñòåúìîë÷èäàí óçèëèøèãà îëèá êåëìàéäè.
Ýëåêòð ñõåìаíèíã ýëåìåíòëàðè àêòèâ âà ïàññèâ ýëåìåíòëàðãà áўëèíàäè. Ïàññèâ ýëåìåíòëàð ôàқàò ýëåêòð òîêè ўòèøè ó÷óí éўë îñèë қèëàäè âà óëàð ўç íàâáàòèäà èêêèãà - áўéëàìà âà êўíäàëàíã ïàññèâ ýëåìåíòëàðãà áўëèíàäè.
Êўíäàëàíã ïàññèâ ýëåìåíòëàð - áó ñõåìíèíã òóãóíëàðè âà õîëèñ, ÿúíè ïîòåíöèàëè íîëãà òåíã áўëãàí òóãóí îðàëèèãà қўéèëãàí øохîá÷à. Áўéëàìà ïàññèâ ýëåìåíòëàð - áó ïîòåíöèàëè íîëãà òåíã áўëãàí òóãóíäàí (õîëèñ òóãóíäàí) òàøқàðè àììà òóãóíëàðíè áèðëàøòèðóâ÷è øохîá÷àëàð, ÿúíè áўéëàìà øохîá÷àëàð õîëèñ òóãóíãà óëàíìàãàí. Áўéëàìà øохîá÷àëàð ÝУЙ âà òðàíñôîðìàòîð ÷óëàìëàðèíèíã àêòèâ âà èíäóêòèâ қàðøèëèêëàðè, áўéëàìà êîìïåíñàöèÿëîâ÷è қóðèëìàëàð ñèèìëàðè êàáèëàðíè ўç è÷èãà îëàäè. Àéðèì îëëàðäà òðàíñôîðìàòîðíèíã ïўëàò ўçàãèäàãè èñðîôëàð àì àëìàøòèðèø ñõåìасèäà êўíäàëàíã ýëåìåíò êўðèíèøèäà òàñâèðëàíàäè. ÝÞÊ âà òîê ìàíáàëàðè àëìàøòèðèø ñõåìасèíèíã àêòèâ ýëåìåíòëàðè èñîáëàíàäè. Áó ýëåìåíòëàð çàíæèðãà óëàíãàí íóқòàëàðäà êó÷ëàíèø âà òîêíè áîøқà ïàðàìåòðëàðäàí ìóñòàқèë àíèқëàéäè. Ýëåêòð ñèñòåìаëàðíèí㠝îëàòëàðèíè èñîáëàøäà ÝÞÊ ìàíáàëàðèäàí êàì ôîéäàëàíèëàäè. Øó ñàáàáëè áóíäàí êåéèí àñîñàí òîê ìàíáàëàðè àқèäà ãàï áîðàäè.
Ýëåêòð ñèñòåìëàðè îëàòëàðèíè èñîáëàøäà òîê ìàíáàëàðè ýëåêòð ñòàíöèÿ ãåíåðàòîðëàðè âà èñòåúìîë÷èëàð þêëàìàëàðèãà ìîñ тóøàäè. Ìàíà øó àêòèâ ýëåìåíòëàðäà қóââàò èøëàá ÷èқàðèëàäè âà èñòåúìîë қèëèíàäè.