Њзбекистон республикаси олий ва њрта махсус таълим вазирлиги



Download 0,87 Mb.
Pdf ko'rish
bet80/123
Sana25.02.2022
Hajmi0,87 Mb.
#263314
1   ...   76   77   78   79   80   81   82   83   ...   123
Bog'liq
falsafa domlo mantiq mustaqil ish

Илмий индукция методлари
Ўхшашлик методи. Унда ўрганилаётган ҳодисанинг сабаби ҳақидаги
хулоса шу ҳодисанинг бир қанча кузатилаётган ҳолларини солиштириш, уларнинг
ўхшаш томонини аниқлаш асосида ҳосил қилинади. Масалан, кимёвий таркиби,
зичлиги, оғирлиги, катталиги турлича бўлган маятниклар узунлиги бир хил
стерженларга – илгакларга илинтирилиб, ҳаракатга келтирилганда, бир хил
тебраниш даврига эга бўлган. Бунда ҳодисанинг вужудга келиши кузатилаётган
барча ҳолларда ундан аввал келаётган ҳолатларнинг фақат биттасигина
такрорланади. Ана шунга таяниб, мазкур такрорланувчи ҳолат кузатилаётган
ҳодисанинг вужудга келишининг сабаби бўлса керак, деган тарзда эҳтимолий
хулоса чиқарилади.
Ўхшашлик методи бўйича муҳокама юритиш шакли қуйидаги кўринишга
эга:
Ҳоллар Ҳодиса вужудга келишдан аввал мавжуд бўлган ҳолатлар
Ҳодиса
1
АВС
d
2
ДЕВ
d
3
ВСД
d
Эҳтимол, В ҳолат d ҳодисанинг сабабидир.
Демак, ўхшашлик методининг моҳиятини қуйидагича ифодаласа бўлади:
Агар ҳодисанинг кузатилаётган ҳоллари учун фақат битта ҳолатгина
умумий бўлса, ана шу ҳолат мазкур ҳодисанинг сабабидир.
Ўхшашлик методининг амалга ошиш механизми қуйидаги мантиқий
амалларни ишлатишни ўз ичига олади.
Биринчидан, ўрганилаётган ҳодисанинг тахминий сабаблари ҳақида
маълумотлар тўпланади. Бизнинг шаклда бу А, В, С, Д, Е ҳолатлари d ҳодисасидан
аввал келиб, унинг пайдо бўлишига сабаб бўлувчи ҳолатлар сифатида олиб
қаралган. Уни «А ёки В ёки С ёки Д ёки Е d ҳодисасини келтириб чиқаради»
шаклидаги дизъюнктив ҳукм деб қабул қилсак бўлади.
Иккинчидан, мавжуд ҳолатлар ичидан кузатилаётган ҳодиса билан зарурий
равишда боғланмаган, сабабий алоқадорликка хос белгиларга эга бўлмаган
ҳолатлар чиқариб юборилади. Юқоридаги схемада d ҳодисаси биринчи ҳолда Д ва


120
Е ҳолатлари, иккинчи ҳолда А ва С ҳолатлари, учинчи ҳолда А ва Е ҳолотлари
бўлмаганда ҳам вужудга келяпти. Ана шунинг учун улар зарурий равишда
боғланмаган ва демак, унинг сабаби бўла олмайдиган ҳолатлар сифатида
муҳокамадан чиқариб юборилиши керак. Уни, «А ҳам С ҳам Д ҳам Е ҳам d
ҳодисасининг сабаби эмас», деган кўринишдаги инкор ҳукмдан иборат, деб
олишимиз мумкин.
Бу амалдан кейин ҳодисанинг асл сабаби бўлиши мумкин бўлган ҳолатлар
доираси қисқаради.
Учинчидан, барча ҳоллар учун ўхшаш бўлган, ҳаммасида турғун равишда
такрорланадиган ҳолат ажратиб олинади. Бизнинг шаклда у В ҳолатидан иборат.
Айнан ана шу ҳолат кузатилган ҳолларда бошқа ўхшаш ҳолатлар бўлмагани
учун, ҳодисанинг сабаби бўлса керак, деб тахмин қилинади.
Юқорида содир этилган мантиқий амаллар натижаларини тўплаб, тартибга
солсак, юритилган муҳокаманинг умумий шакли айирувчи-қатъий силлогизмнинг
тасдиқ-инкор (tollendo ponens) модуси шаклида эканлигини кўрамиз:
А ёки В ёки С ёки Д ёки Е d ҳодисасини келтириб чиқаради.
А ҳам С ҳам Д ҳам Е ҳам d ҳодисасининг сабаби эмас.
Эҳтимол, В ҳолат d ҳодисанинг сабабидир.
Шуни айтиш керакки, ўхшашлик методидан фойдаланиб ҳосил қилинган
хулосанинг асосланганлик даражаси кўп омилларга, хусусан, кузатиш ва
эксперимент ўтказилаётган шароитларнинг хилма-хиллиги, кўриб чиқилаётган
ҳолларнинг миқдори ва шу кабиларга боғлиқ. Агар ўхшаш ҳолат кузатилаётган
ҳоллар сони қанчалик кўп бўлса, у ҳолат турли хил шароитларда ҳар хил бошқа
ҳолатлар билан турлича комплексларда олинса, унинг вужудга келаётган
ҳодисанинг сабаби бўлиш эҳтимоли ортади.
Лекин шунга қарамасдан бу метод воситасида олинган хулосанинг чинлиги
эҳтимолий характерга эгалигича қолаверади.

Download 0,87 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   76   77   78   79   80   81   82   83   ...   123




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish