Ўзбeкистон рeспубликаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Солиқ – бюджет сиёсати. Кичик очиқ иқтисодиётга асосланган иқтисодиётда сузиб юрувчи валюта курси давлат томонидан олиб борилаётган солиқ-бюджет сиёсатига қарши ишлайди ва давлатнинг барча ишлари самарасини йўққа чиқаради. Мисол тариқасида рағбатлантирувчи солиқ-бюджет сиёсати оқибатларини кўриб чиқсак (3.5 – расм). Давлат томонидан товар ва хизматларни харид қилиниши кўпайиши жами талабни оширади (IS чизиғини IS2 гача силжитади). Даромадларнинг ошиши бир вақтнинг ўзида фоиз ставкаларини r2 даражага ўсишига олиб келади (3.5 (а) – расм). Бу капиталнинг кириб келишини ва мусбат тўлов балансини ҳосил бўлишига сабаб бўлади. Сузувчи валюта курси миллий валюта қиймати тўлов баланси сальдосини тенглаштириш учун ўсади. Валюта курсини ўсиши оқибатида соф экспортнинг NX камайишига олиб келади. IS чизиғи чапга силжийди. Валюта курси ўсиши ва соф экспорт ҳажмининг камайиши тўлов балансини актив сальдоси мавжуд вақтда, яьни ички фоиз ставкаси жаҳондаги даражадан юқори бўлган вақтда, тенглашмагунча давом этади. Тенглик бошланғич нуқтада қарор топади (3.5 (а) – расм), лекин шунинг билан бирга валюта курси ўсади (3.5 (б) – расм). Давлат ҳаражатларининг ўсиши натижасида даромаднинг ўсиши соф экспортнинг қисқариши билан мувозанатлаштирилади, натижада сузувчи валюта курси шароитида солиқбюджет сиёсати самарасиз бўлиб қолади. Пул – кредит сиёсати. Фараз қилайлик Марказий Банк рағбатлантирувчи пул-кредит сиёсатини олиб бориш натижасида пул таклифини кўпайтирди. Пул массасининг ошиши ялпи талабни ошишига олиб келади (LM чизиғи ўнгга LM2 гача силжийди) ва фоиз ставкасини r2 даражасигача пасайтириши натижасида инвестициялар ўсиши ва даромаднинг кўпайишига сабаб бўлади (3.6 (а) – расм). Фоиз ставкаси пасайиши оқибатида капитал чиқиб кетиши кучаяди ва натижада тўлов баланси камомади ортади.

Сузувчи валюта курсида тўлов баланси дефицитини (камомадини) олдини олиш учун миллий валюта курсини пасайтириш лозим (3.6 (б) – расм). Марказий Банк валюта бозори фаолиятига аралашмаслигини ва алмашув курсини эркин тебранишига йўл қўйишини ҳисобга олсак, валюта курсининг қадри пасайиши соф экспортни кўпайишига ҳамда жами талаб ва даромаднинг ўсишига олиб келади. Даромаднинг ўсиши пулга бўлган талабнинг кўпайишига ва фоиз ставкасининг ошишига олиб келади. IS эгри чизиғи ўнгга учта график бир нуқтада кесишмагунча силжийди, яьни миллий фоиз ставкаси жаҳонники билан тенглашмагунча давом этади. Шу нуқтага етганда капитал оқиб кетиши ва валюта курси пасайиши тўхтайди. Демак, сузувчи валюта курси шароитида пул-кредит сиёсати даромадга таъсир этиш нуқтаи назаридан самарали ҳисобланади. Пул массасининг кўпайиши ва миллий валюта курси натижасида соф экспорт ўсади, натижада фойда хам маьлум даражада ўсади. Шуни алоҳида таькидлаш зарурки, пул массасининг ўсиши ташқи талабни рағбатлантиради. Ички фоиз ставкаси аввал пасаяди, кейин эса аста секин кўтарилиб аввалги ҳолатига келади. Бундан келиб чиқадики, фойда ўсишининг асосий манбаи инвестицияларнинг ўсиши эмас балки соф экспорт бўлиб қолади. Кичик очиқ иқтисодиётда турли валюта курси режимларида макроиқтисодий сиёсатнинг учраши мумкин бўлган оқибатларини кўриб чиқдик. Олинган натижаларни солиштиришдан олдин, баьзи чекинишларга йўл қўйилганлигини таькидлаб ўтиш зарур. Биринчидан тадқиқот мобайнида фақат иккита валюта курси режими – катъий белгиланган ва эркин сузувчи кўриб чиқилди. Реал ҳаётда валюта курсини бошқаришни бошқа бир қанча механизмлари ишлатилади, жумладан «бошқарилувчи сузиш», «валюта коридори» ва х.к. Аммо бу механизмларнинг барчаси кўриб ўтилган валюта курси режимларининг бир кўринишидир холос. Бундан келиб чиқади, биз кўриб чиққан макроиқтисодиёт сиёсати тамойиллари ҳақиқатга яқин бўлиб, баьзи бир қўшимчаларни киритган ҳолда валюта курслари режимларининг иқтисодий оқибатларини кўриб чиқишда фойдаланса бўлади.