¤збекистон Республикаси Олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги


-Мавзу: Жаµон динлари µа³ида тушунча



Download 0,52 Mb.
bet4/4
Sana21.02.2022
Hajmi0,52 Mb.
#57196
1   2   3   4
Bog'liq
din mm ms

3-Мавзу: Жаµон динлари µа³ида тушунча.

Жаµон динлари ( буддавийлик, Зард´штийлик, Христианлик, ислом.) динининг шундай бир к´ринишини, бу динлар пайдо б´лган худуддагина амал ³илиб ³олмай, Ер юзининг бош³а худудларида µам ´ринлар эъти³од ³илувчиларни вужудга келтира олган динлардир. Бу динлар ´з эъти³одчиларнинг миллий, этник, тил, ир³, тугилган жойи, ³айси давлат фу³ароси эканлигидан ³атъий назар, бу динларни ³абул ³илишлари мумкин. Миллат динлари ( Иудаизм, Хиндуизм… Синтоизм, Конфуцийлик ) элатларнинг кейин эса миллатларнинг шаклланиши жараёнини акс эттирган. Бу динлар ´злари пайдо б´лган худуддаги одамларнинг ( элат, миллатларнинг ) ´з миллатларига давлатларига сигинишини ифодаловчи динлар эди, жахон динларига эса прозелитизм ( юнонча – келгинди ) яъни бош³а диний эъти³оддан одамни ´з динига киритишга уриниш уни фаол таргиботчилик хусусияти хосдир. Бугунги кунда бош³а динга эъти³од ³илаётган шахс эртага ( агар хохласа албатта ) истаган жаµон динини ³абул ³илиши мумкин. Жаµон динлари пайдо б´лиши билан эндиликда хал³лар µаётида мумкин µодиса бир диндаги турли хал³ларнинг я³инлашув жараёни µам р´й бера бошлади. Жаµон дин хам жамият тара³³иётидаги буюк тарихий бурилиш даврида бир ижтимоий, и³тисодий фармациядан иккинчисига ´тиш, ягона марказлашган давлатга бирлашиш жахон империялари таркиб топаётган пайтларда, яъни жаµон империяси уни жаµон дини яратиш эµтиёжи тугилган пайтда б´лди.


Буддавийлик дунёда биринчи пайдо б´лган жаµон динидир. Буддавийлик миллоддан аввалги I мингйиллик ´рталарида ¥индистонда пайдо б´лди. Бу дин тарафдорлари унинг пайдо б´лишини Шакъя Муни-Будда таргиботининг натижаси деб µисоблайдилар. Аслида эса уларнинг пайдо б´лиши µинд жамиятида р´й берган муµит ´згаришлар – уруг - ³абилачилик ало³а ва тартибларнинг емирилиши, синфий зулмнинг кучайиши µамда йирик ³улдорлик давлатининг пайдо б´лиши билан богли³ эди. Буддавийлик ¥индистонда ³улдорлик муносабатлари ривожланаётган даврда ³улдорлик мафкураси сифатида вужудга келган. Олдинги дин – браµманлик йирик ³улдорлик давлатининг ташкил топиши, синфий зулмнинг кучайиши талабларига жавоб бермай ³´йган эди. Гарчан буддавийлик браµманликнинг таба³аланиш µа³идаги таълимотига ³арши ´ларо³ кишилаарнинг тенглиги масаласини ´ртага ташлаган б´лсада, у ³улдорлик жамиятининг асосларини мустаµкамлашга хизмат ³илган. Буддавийликнинг “ ёмонликка ³арши бош к´тармаслик ” т´грисидаги гояси ³улларнинг ³улдорларга ³арши бош к´тармасликка хизмат ³илган. Шунинг уни µам µукмрон синфлар буддавийликнинг шу гоясини кенг таргиб этганлар. Шунинг уни µам миллоддан аввалги III асрда ( император Ашока даврида ) µокимиятнинг фаол ³´ллаб - ³уватланиши натижасида будда ташкилоти ( роµиблик жамоаси ) ва диний а³идачилик вужудга келган.
Буддавийликнинг асосчиси шаµзода Сиддакатра эканлиги тарихий манбаларда ³айд этилган. Суддпатра вафот этганидан с´нг Будда, яъни “ ха³и³ат нажоткори ” деб аталган.
Буддавийлик ана шу номдан келиб чи³³ан ( Суддпатра ) Гаутама деб µам аталади. Диний ривоятларга к´ра ³адим замонларда ¥индистонда яшовчи ³абиласининг хукмдори бефарзанд б´лган. Бу шакийлар хукмдорининг хотини 45 ёшга етганда ´гли ту³³ан. У тугилишдан аввал тушида ёнига о³ филнинг кириб ётганини к´ради. Унинг тугулиши µам бош³а аёллардек б´лмаган. У ³´лтигидан
( би³инидан) ту³³ан. Бола тугилганда ерлар ³имирлаб, ча³мо³лар ча³иб мома³алдиро³ гумбурлаб турган. Унинг овозини коинотдаги µамма худолар эшитган. Улар борли³даги у³убатларнинг олдини оладиган одамлар келди, деб хурсанд б´лган. Ча³ало³³а Сиддапатра
( топшири³ни бажарувчи ) деб ном ³´йганлар. Сиддхатра 7 кундан кейин юриб кетган ва гапира бошлаган. Сиддхатранинг отаси ´глининг диний руµда тарбия топишини истамади. У µаётнинг салбий томонларини ´глидан яшириб, ´глига дабдабали µаётни яратиб берди. Сиддхатра дунёвий тарбия берди. Бир куни Сиддхатра сайр этгани к´чага чи³³анида, бир ³ари чолни ( унинг бутун танасига яра тошган эди), тагин бир касал ётган одамни, яна бир кишининг ´лишини к´ради. Шу тари³а у жонли мавжудотларнинг мураккаб озод чекишини билдик. Энди Сиддхатра µаёт-мохияти, мазмуни, маша³³атлари, турли касаллар ва ´лими µа³ида к´п ´йлайдиган б´либ ³олади. ¥аётнинг бехудалигини англаган Сиддхатра бир куни кечаси хеч кимга билдирмай саройни тарк этади, хамда таркидунёчиликка µаёт кечиради ва бундай хаёти давомида одамларни озод-у³убатлардан ³ут³ариш й´лини излаб бошлайди. 7 йил давомида у азоб-у³убат билан тер т´киб, ³алин брахманларнинг му³аддас китобларнинг ´³итди. Кунларнинг бирида унинг ³аршисида хаёт µа³и³ати очилди. У бу “ µа³и³ат ” ни ¥индистоннинг шаµар ва ³ишло³ларни б´йлаб таргиб ³ила бошлайди. Сиддхатра ´з таълимотининг асосий ³оидаларини Банорасдаги таргиботида “ т´рт олий µа³и³ат ” шаклида баён этган. Сиддхатра 80 ёшида вафот этган. Шогирдлари ³адимги µинд анъаналарига к´ра, унинг жасадини ´тда куйдирганлар. Буддавийлик динида му³аддас китоб- “ Трипитака ” ( Уч сават донолик ) деб аташади. Ривоятларга к´ра, Сиддхатра уч сават таъминот ³ондирган. А) Винояпитака ( ахло³ий нормалар ): Б) Суттапитака ( дуолар ): В) Абхидкамматитака ( диний- фалсафий масалалар баёни)дир.
Буддавийлик таълимотининг асосини Будда яратган, “ т´рт олий ха³и³ат ” ташкил этади.

  1. Азоб-у³убат ха³идаги таълимот. Азоб –у³убатнинг мутло³ эканлиги тан олинади, яъни яшамо³, тугилмо³, касаллик, ´лим, я³ин одамидан ажралиш ва µакозо азоб-у³убат чекмо³ликдир.

  2. Азоб-у³убатнинг сабаблари µа³идаги таълимоти. Унга к´ра мавжудодлик ёвузликка тенгдир. Азобларнинг сабабни кишиларнинг истак, нафс-хирсга ( яъни яшашга бахтга ) интилишларидир, µаётга ташналикдир. Ташналикдан – дейди- Будда- меµрибонлик келиб чи³ади, меµрибонликдан борли³ юзага келади, борли³дан тугилиш юзага келади, тугилишдан ³арилик ва ´лиш, бахтсизлик, гам-гусса, азоб-у³убат, х´рлик, умидсизлик пайдо б´лади. µамма азоб-у³убатлар йигиндисининг келиб чи³иши шундайдир. Айни пайтда оламнинг иродаси ана шундай азоб-у³убатлардан ³ут³аришга й´налтирилган.

  3. Азоб-у³убатлардан озод б´лиш µа³идаги таълимот. Унга к´ра µар ³андай борли³, барча к´риниш ва шакллардаги µар ³андай ¥аёт – бу, барча мавжудодга азоб берувчи ёмонликдир. Ёмонлик ва азоб-у³убатларнинг сабаби инсоннинг ва барча тирик мавжудотларнинг бу дунёга - ³айта тугилиш дунёсига богланганлиги, к´нгил ³´йилганлигидир. ¥ар ³андай инсоний туйгу µиссиёт, эµтирос ва истак азоб-у³убатни гуруµлантирадилар. Яна даµшатлиро³ тарзда ³айта тугилишга олиб келади. Борли³ гирдобидан чи³иб олиш уни гафлатдан уйготиш, дунё-моµиятини англаш µаётга чан³о³ликдан турмуш к´нгилхушликларидан, лаззатларидан µокимиятга, бойликка интилишлардан батамом воз кечиш ердаги барча µодисаларнинг бе³арор ва ´ткинчи эканлигини фаµмламо³ даркор. Буддавийлик тарафдорлари “ юрмо³дан к´ра ´тирмо³” “уйго³ б´лгандан к´ра ухламо³ афзал ”, “ яшамо³дан к´ра ´лмо³ яхши” деган ма³олга амал ³иладилар.

  4. Азоб-у³убатлардан ³ут³аришнинг й´лларини топиш µа³идаги таълимоти. Бу таълимот ечими “ Нажотнинг олижаноб саккизинчи й´ли” да ´зининг ифодасини топган. Саккизлик й´ли ³уйидагилар:

  1. Та³водорлик эъти³оди.

  2. Та³водорлик ³атъияти.

  3. Та³водорлик с´зи.

  4. Та³водорлик иши.

  5. Та³водорлик турмуш тарзи.

  6. Та³водорликка интилиш.

  7. Та³водорликни орзу ³илмо³.

  8. Та³водорлик фикри - µаёли билан яшаш.

Шундай ³илиб… буддавийликда нажот( азоб – у³убатлардан ³утулиш) бу – бу дунёдан ( буддавийликда бу дунё ³айта тугилиш дунёси деб юритилади). Яъни сансарадан Нирванага ´тишдан иборатдир.
Нирвана ´зи нима? Буддавийликда олам уч бос³ичли деб таърифланади. 1) Энг ю³ориси нирванадир – унда мутло³ осойишталик µукм сурадиган олам. У ерда инсон барча турмуш ташвишларидан халос б´лади… унинг µаётий истаклари µам туйгулари µам… эµтирослари µам б´лмайди. Нирвана бу ³айта тугилишлар силсиласининг олис ³исми. Инсонларнинг бош³а ³иёфаларга киришининг т´хташи… ( яъни) жоннинг к´чиб юриши… мутло³ осойишталикдир.
2) Иккинчи олам – бу бодиссатвадир… яъни руµий мавжудотлар билан б´лган жаннатдир. Бу оламда руµ гуноµидан халос б´лган… лекин энг олий оламга к´тарилмаган авлиёлар яшайдилар. Оламнинг шу ³исмидан кишиларга ´рганиши… уларга т´гри й´лни к´рсатиши учун будда таълимоти – юборилади деб µисобланади.
Учинчи олам бу энг ³уйи оламдир… унда одамлар ва хайвонлар яшашади. Оламларнинг бу ³исмида руµ ³афасда яшайди. Руµ ю³ори оламга ´з - ´зидан эмас… балки одамларни савоб ишлари ор³алигина к´тарилиши мумкин. Ёмон кишиларнинг руµлари эса ³уйи дунёда азобланиб ³афас ичида юра беради… ю³ори оламга к´ратила олмайди.
Буддавийлик таълимотига ´лим инсонни µаё… азоб- у³убатлардан халос эта олмайди… чунки ´лимдан кейин µам инсонни ³айта тугилиш кутади. Агар инсоннинг ´зи µаракат ³илмаса уни µеч ким ва µеч нарса бу дунё азоб – у³убатлардан халос б´либ нирванага ´тишига ёрдам бера олмайди.
Илк Буддавийликда нажотга ³айта тугилиш занжири азоб – у³убатлардан µалос б´лишга та³водор ёки роµибгина умид ³илиши мумкин эди. Бош³а одамлар эса фа³ат яхширо³ б´либ ³айта тугилишни умид ³илиши… бунинг учун роµибларга µайр – сада³а бериши µамда ³уйидаги 5 аµло³ий талабга риоя ³илишлари керак б´лган.

  1. Биронта тирик мавжудотни ´лдирмаслик:

  2. Бировни мулкини олмаслик:

  3. Бировнинг хотинига к´з олайтирмаслик:

  4. Ёлгон гапирмаслик:

  5. Ичкилик ичмаслик.

Буддавийлик кейинчалик икки о³имга – Хинаяна ( кичкина аравага ёки нажот топишнинг тор й´ли) ва Махаяна ( катта аравага ёки нажот топишнинг кенг й´ли) б´линиб кетди. Хинаяна тарафдорлари Буддавийликнинг илк таълимоти талабларига ³атъий амал ³илишни ё³лаб чи³³анлар. Махаяна тарафдорлари Будда таълимотидан анча узо³лашиб кетганлар.Уни замон руµига мослаганлар. Агар Хинаяна бу дунё азобларидан фа³ат Монахгина ³утулади … деб µисобласа… Махаяна руµий камолот аµдига риоя этувчи… Худога илтижо этувчи роµибларга инъом бериб ёрдам берувчи µар ³андай оддий диндор µам нажот топиши мумкин… деган ³оидага асосланади.
Махаянанинг µозирги давридаги энг муµим к´риниши – бу Ламоизмдир. У Тибет… Монголия… Хитой… Непал… Хиндистоннинг ярим жойларида… шунингдек… Бурятия… £алми³…. Тува республикаларида кенг тар³алган. Буддавийликнинг барча а³идаларини ³абул ³илган Ламаизмда инсон фа³ат Ламалар ёрдамида нажот топади… гуноµлардан покланади… Ламаларсиз оддий бандалар жаннатга тушиб… Нирванага етишиши… у ё³да турсин… шунчаки бу дунёда µам µеч нарсага эриша олмайдилар.
Зардуштийлик дини дастлабки ва энг ³адимий жаµон динларидан бири. ¤тмишда Зардуштийликнинг ва “Авесто” нинг ватани ³аерда б´лганлиги т´грисида бахс мунозаралар б´либ икки хил фикр илгари сурилган.
Биринчиси “Fарб назарияси” б´либ, бу назария тарафдорлари µозирги Эрон территориясида жойлашган Лидия Зардушт ватани, Зард´штийлик дини ана шу ерда юзага келган ва бош³а ´лка хал³лари ´ртасида тар³алган, деган фикрни илгари суриб келмо³далар.
Иккинчиси “Шар³ назарияси” деб юритилади, бу назария тарафдорлари Зардуштнинг ватани ва зардуштийлик динининг юзага келган, илк тар³алган жойи ³адим Хоразм б´лган деб эътироф этадилар. К´п йиллик бахс-мунозаралардан с´нг ´ттиздан орти³ хорижий авестошунос олимлар ва ´зимизнинг тад³и³отчи олимларимиз Зардуштнинг ва “Авесто”нинг ватани ¤збекистон, £адим Хоразм булган деган ³атъий бир фикрга келганлар. Зардуштийлик Марказий Осиёда шаклланиб, кейинчалик Эрон ва бош³а ´лкаларга тар³алган. Айрим тад³и³отчилар Зард´шт афсонавий шахс, у тарихда яшамаган деган фикрни илгари суриб келмо³далар. Аммо к´пчилик олимлар Зард´шт тарихий шахс б´лганлигини таъкидлаб келмо³далар.
Зард´шт миллоддан аввал XIII-XII асрларда яшаган, бош³алари эса миллоддан аввалги XII-VIII асрлар оралигида, бош³а олимлар эса миллоддан аввалги VII-VI асрларда яшаган шахс деган фикрни билдирадилар.
Зард´шт с´зининг лугавий маъноси турлича: бир таъбирга к´ра “Сари³ тилла ранг соµиби” ёки “Зарин ёруглик эгаси”: яна бош³а таъбир б´йича “О³ туялик, туя бо³увчи” демакдир. Тарихий манбаларда бу номнинг маъноси “Юлдуз ´глони” деб таърифланган. Зард´штийлик дини ва унинг му³аддас китоб “Авесто” нинг юзага келиши у шаклланган даврда ´лкамизда яшаган хал³ларнинг ижтимоий µаёти ва к´п худоликка эъти³од ³илишлар билан богли³дир. Тарихнинг даµшатли даврларида Зард´шт инсоният µалоскори сифатида майдонга чи³ди. У инсоният тара³³иёти учун гоят зарарли б´лган к´п худолик эъти³одларини гайриинсоний моµиятини англиб, кишиларни якаю ягона Олий Тангри- Ахура Маздага эъти³од ³илиш гоясини илгари сурди. Зард´шт вахдоният – якка худо эъти³од ³илиш гоясини илгари сурган пайгамбар сифатида инсоният тарихи саµнидан ´рин олди. Барча пайгамбарлар сингари Зард´шт µам ´зи тугилиб ´сиб юртда ³адр-³иймат топмайди. Узликсиз таъ³иб, тазйи³, таµдидлардан безиб, ´з мухлислари ва тарафдорлари билан Эронга- ахмонийлар шоµи Гуштаси (Виштаси) µузурига кетади. Шоµ ва малика Хутаоса бутун сарой аёнлари билан биргаликда Зард´штнинг янги динини ³абул ³илдилар ва унинг кенг ёйилишига ёрдам берадилар.
“Авесто” с´зининг лугавий маъноси “´рнатилган, ³атъий ³илиб тайин этилган ³онун-³оидалар” демакдир. “Авесто” Аллоµ томонидан ваµий ³илинган самовий, илохий китоблар ³аторига кирмайди. Аммо зард´злик дини шаклланган даврда ва кейинги минг йил давомида бу динга эъти³од ³илувчи уни му³аддас китоб саналган.
“ Авесто ” узо³ даврлар мобайнида – милоддан олдинги 3 минг йилликнинг охирларидан бошлаб огзаки тарзда шаклланиб авлоддан- авлодга ´тиб келган. Айни шу даврлар мобайнида “ Авесто ” таркибига турли диний урф – одатлар баёни, ахло³ий, µу³у³ий ³онун - ³оидалар, ва бош³алар ³´шилиб борган. “ Авесто ” ха³ида буюк олим Абу Райхон Беруний шундай ёзади: “ Йилнома” китобларида бундай дейилган. Подшо Доро Ибн Доро хазинасида (Абистоннинг) 12 минг ³ора мол терисига тилло билан битилган. 1 нусхаси бор эди. Искандар оташхоналарни вайрон ³илиб, уларда хизмат этувчиларни ´лдирган ва³тда уни куйдириб юборди. Шунинг учун ´ша ва³тдан бери Абистоннинг бешдан учи й´³олиб кетди”. ¥озир бизгача етиб келган “Авесто Берунийнинг ёзишича аслининг бешдан икки ³исми халос. “Авесто” ´ттиз “носк” (³исм) эди, можусийлар ³´лида 12 носк (³исм) чамаси ³олди. “Авесто” авлоддан-авлодга огиздан –огизга ´тиб асрлар давомида яширин са³ланиб келинган.
“Авесто” - “Ясна”, “Гохлар”, “Виспарад”, “Яштлар”, “Вандидод” ва “Кичик Авесто” дан иборат.
-“Ясна” - тоат, таъзим, саловатга лойи³, муносиб маъноларини ифодалайди. У “Авесто” нинг энг ³адимги муµим ³исм б´либ, 72 бобдан иборат б´лган хамду-сано, ³урбонлик дуолардан ташкил топган.
- “Гоµлар” - маъноси ³´ши³-гимн демакдир. У µам “Ясна” 72 боби сирасига киради. “Гоµлар” Зард´шт томонидан ижод ³илинган бешлик ³´ши³ гимнларидир. Уларда якка худолик таълимоти, икки ³арама-³арши кучлар зиё ва зулмат, эзгулик ва ёвузлик, µаёт ва ´лим ´ртасидаги курашда µар бир инсон яккаю-ягона олий Тангри – Ахура Мазда амрига к´ра эзгулик кучлари томонида б´лиши куйланади.
-“Виспарад”- 24 бобдан иборат ибодатга доир ³´ши³лар µукмдорларга ³аратилган муражаатлар ва жамийки радлар мадхидир.
-“Яштлар” - ма³товлар, ³утловлар, эъзозлар каби маъноларни билдириб, у Зард´штийларнинг ´³иб юрадиган дуолари ва алоµида илоµларни мадµ этувчи ³´ши³ - оятлардан иборат.
-“Вандидад” - маъноси ёвуз кучларга, девларга ³арши ³онун маъносини билдиради. У 22 бобдан иборат.
-“Кичик Авесто” (Хурда Авесто- деб µам юритилади). “Авесто” µажми катта китоб, яъни б´йи 120 см, эни 70 см иборат б´лганлиги сабабли ундан диндорлар, кундалик фаолиятида фойдаланишга ³ийинчилик тугдирган. “Авесто” дан диндорларнинг кундалик µаёти уни зарур ва аµамиятли б´лган дуолар, ол³ишлар, ³´ши³лар танлаб олиниб, шу асосда “Кичик Авесто” т´плами яратилган.
Инсоният тарихида биринчи б´либ, Зард´шт яратган динга инсонларнинг бу дунёдаги µаётига яраша нариги дунёдаги та³дири µал б´лажаги µа³идаги гоя илгари сурилган. Зард´штийлик таълимотининг асоси олам ³арама-³аршилик кураши асосида ³урилган деган гоядан иборат. Бу ³арама-³аршилик µаёт ва ´лим ёруглик, зиё ва зулмат, ижтимоий µаётда адолат ва адолатсизлик, ахло³ий µаётда яхшилик ва ёмонлик, эзгулик ва ёвузлик ´ртасидаги абадий курашда намоён б´лади, к´ринади. Эзгулик, яхшиликнинг ифодачиси Ахура Мазда доим ёвузлик, ёмонлик µомийси Ахурмонга ³арши кураш олиб боради. Ахура Мазда “Ахура” ва “Мазда” с´зларидан иборат. Мазда с´зи олдига “улуглаш” с´зи Ахура ³´шилиб Ахура Мазда номи пайдо б´лган. Мазда с´зи эса бутун борли³ни яратган мутло³ а³л, доно, ³удратли раµнома демакдир. Ахурман с´зининг маъноси эса – ёмонлик, олами демакдир.
У ёвузлик тимсоли б´либ… барча шайтоний кучлар б´либ: ёвуз девлар … жодулар … алвасти… тамомила ёмон кучлар сардори деб ³аралган. Зардуштийликнинг таълимотига к´ра табиат ва жамиат жараёнлари мана шу ёки ³арама ³арши куч … яхшилик… эзгулик ва ёмонлик… ёвузликнинг курашидан иборат б´либ… пировардида … уч минг йилдан с´нг яхшилик – Ахура Мазда ёмонлик -- Ахриман устидан голиб чи³иб… хи³и³ат… адолат даври келади. Бу курашдан омон ³олган одамлар абадий бахтиёрликда яшайдилар. Бунинг учун эса инсон иккидан бирини танлиши лозим шунга к´ра унинг ´тмишдан кейинги µаёти ³андай б´лиши белгиланади, деб к´рсатилган. Кимки Ахура Мазда тарафида турса, ёвузлик ва ёмонлик кучларга ³арши курашса у жаннатга тушади, агар Азриман тарафида туриб эзгуликка, яхшиликка ³арши курашса д´захга тушади деб айтишади.
“Авесто” да меµнат ниµоятда улугланади. Меµнат яхшилик моддий ноз – неъматлар манбаи эканлиги у³тирилади. “Авесто” да инсон ахло³ одоби, маънавияти ³уйидаги учликда: Тумата-яхши, эзгу, фикр, Гугта – яхши, эзгу с´з, Гваршта – яхши, эзгу ишда ифодаланади. “Мен яхши фикр, яхши с´з, яхши ишга шон-шавкат бахш этаман” - деб таъкидлайди, Ахура Мазда.
Яхши фикр деганда я³ин кишиларга меµрибонлик, муµтожлик ва хавф-хатар остида ³олганда ёрдам беришга шайлик, кишилар бахт – саодатли уни фаол курашишга доим тайёр туриш, µамма билан аµил ва тотув яшаш ва бош³алар тушунилади.
Яхши с´злар деганда эса улар ваъдасига риоя ³илиш, с´знинг устидан чи³иши, савдо – соти³ ишларида халол б´лиш, ³арзини ´з ва³тида й´ллаш, ´грилик ва толончилик ³илмаслик, фоµш ишлардан ´зини тийиш тушунилади.
Яхши ишлар деганда ´з хатти-харакатларида яхши фикр ва с´злардан илгари сурилган барча ижобий й´л-й´ри³ларига огишмай амал ³илиши назарда тутилади. Шу уч ³оидага µаётида огишмай амал ³илган одам ёлгизлик, ёмонлик й´лига огиб кетмайди, балки улар устидан галаба ³илишга µисса ³´шган б´лади, деб к´рсатилади.
Зард´штийликда наслнинг поклиги, тозалигига µам алоµида эътибор берадиган, ³атти³ назорат ³илинган, ³ариндош-уруг, ака-ука, опа-сингилнинг ³уда –анда б´лиши ³ораланган.
“ Авесто ” да навр´з Янги кун, Янги йилнинг бошланиши, табиатнинг уйгониши, µаётнинг бошланиши деб тасвирланади.
Зард´штийлик дини ва таълимотига эъти³од ³илувчилар асосан ¥индистон ва Эронда мавжуд.
Зард´штийликда табиат, ер, сув, дарахт, ´симлик, жониворлар эзозланган. Ерни ишлаб, сугориб бог-рог, экинзор ³илиш, йил³ичиликни й´лга ³´йиш, сувни му³аддас тутиш шарт µисобланган.
Зард´штийлик дини эзгулик ва ёвузлик, нур ва зулмат, µаёт ва ´лим гоялари ´ртасида кураш гоялари µамда “ эзгу фикр, эзгу с´з, эзгу амал ” тамойилига асосланган. Бу динда тинчлик, бунёдкорлик, инсонпарварлик, покизалик, ростг´йлик, меµнатсеварлик, инсоф, адолат, халоллик, яхшилик, эзгуликни асосий ´ринга ³´йиб тараннум этилиши, аждодларимизнинг буюк маънавий мероси ва ³адриятлари инсоният тарихида беназир, оламшумул аµамиятга эга б´лганлигидан далолат беради.
Христианлик яъни, Насронийлик Яхудийлик динидан муста³ил дин сифатида ажралиб чи³³ан ва жаµон динларидан бирига айланган. ¥озирги кунда Христиан черкови маълумотларига к´ра жаµонда бу динга икки миллиарддан орти³ киши эъти³од ³илади. Эрамизнинг I асрининг 2 ярмида Рус империясининг шар³ий вилоятларида к´п худолик динлари ´рнига ³уллар ва маълум элатларнинг дини сифатида Якка худолик ( монотеистик) шаклидаги тарзда шаклланган. Хистианлик номи унинг асосчиси Христос с´зининг маъноси “Худо танлаган”, “Худо сийлаган”, “Халоскор” маъноларини англатади. Христиан с´зи юнонча б´либ мазмуни Исо Масиµ й´лидан юрувчи киши демакдир. Христиан, масиµчи с´зидан олинган.
Исо алайхиссалом яхудий миллатига мансуб б´либ, тахминан милодий I – 33 йилларда Фаластинда µозирги Исроилда яшаб ´тган. Милодий йил µисобини µам Исо Масиµ тугилган санадан бошлаб µисоблаш ³абул ³илинган. Диний адабиётларда Исо онаси Биби Марямдан отасиз илоµий µомиладорлик асосида тугилган деб ривоят ³илинган. Унга 30 ёшида Таврот ва Забурдан кейинги 3 чи илоµий китоб Инжил нозил ³илинган. Маъноси “илохий хабар”, “хушхабар”, “эзгу хабар” демакдир. Бу динни исломда насронийлик дейилиши Исо Масиµнинг тугилган ери Носира номи билан богли³. Бу шаµар аµли Исо Масиµни Носирий деб атар эдилар. Унга эргашган кишини эса, насроний деб юритганлар. Исо Масих 30 ёшида бошлаб 3 йил давомида пайгамбарлик фаолиятида олиб борган. Исонинг янги динни таргиб ³илишдаги муваффа³иятларидан даргазаб б´лган £уддус ³онунлари руµонийлари уни судга беришга ³арор ³иладилар. Ушлаб олинган Исо ´лим жазосига µукм ³илинади. £уддус аµли Исони худонинг ´гли одамзоднинг халоскори деб эътироф этмай уни тошб´рон ³иладилар. Исо Гангофа тогида ³ийнаб ´лдирилади. Уни жуда катта ёгоч хоч (санам) га тириклайин михлаб ташлайдилар. Ривоят ³илинишича ´лимнинг учинчи куни Исо тирилиб бир мунча ва³т давомида ´з шогирдлари билан бирга б´лади. Шундан с´нг у уларнинг к´з ´нгида осмонга чи³иб кетади. У келажакда яъни охират куни тириклар ва ´ликлар устидан µукм чи³ариш уни ерга ³айтиб келишга Христиан динига эъти³од ³илувчилар ишонадилар. Христиан динининг келиб чи³иши ва тар³алиши милоднинг I-III асрларида Рим империясида ёйилган умумий тушкунлик ин³ироз кунларининг шав³атсизларча эзилиши яµудийлар жамоасида эса оддий яµудийларнинг уч томонлама эзилиши, огир µаёти сабабчи б´лган. Рим империяси таркибига кирган яµудийлар бир томондан Рим µукмдорлари, иккинчи томондан яµудий подшолиги, учинчи томондан яхудий рухонийлардан жабр к´рар эдилар. Азоб – у³убат чекаётган ва эзилаётганларнинг бундай ижтимоий кучлар олдидаги ожизлиги уларни диний тасали ахтаришга олиб келди. Шу тари³а инсонларни чексиз жабр-зулм, азоб-у³убатлардан озод ³илиш “халоскорлик” гоялари пайдо б´лди. Бундай халоскорлик гояларига миллионлаб ³уллар, эзилганлар, жабр-дийдалар махлиё б´лдилар. Шу тари³а Христианлик даставвал ³улларнинг эзилганларнинг, жабр-дийдаларнинг орзу-умидларини ифодаловчи халоскорлик дини сифатида пайдо б´лган. Рим императори Константин бу динни ³абул ³илиб, 324 йилда Христианликни давлат дини деб эълон ³илди. 325 йилда Константиннинг к´рсатмаси билан жаµон христианларининг биринчи йигини – Никей сабори ча³ирилди. Бу сабор (йигин) да епискор ва илохиётчилар христианликнинг асосий а³идаларини тасди³ладилар, черков ³онун-³оидалари ёзилган китоблари ³абул ³илдилар ва черков ташкилоти тугал холга келтирилди. Диний ташкилот поп, дьякон, епископ, кардинал каби ³уёш ва олий мансаблар жорий этилди. Улар христианликни таргиб этиш… мустаµкамлаш … диний талабларни бажарилишини назорат ³илиш ишлари билан шугулланганлар. Христианлик зоµидлик… таркидунёчилик кучайиб монастирлар пайдо б´лди. Рим епископлари… V – асрдан эса папалар христиан оламига танµо хукмронлик ³ила бошладилар. XII асрга келиб бутун Овр´па христианлаштирилди. Россияда бу динга ч´³интириш маросими 988 йилда Киев князи Владимир томонидан амалга оширилди. Христианлик яµудийлик дини заминида Фаластинда пайдо б´либ… с´нг жаµон динларидан бирига айланди.
2) Христианликнинг диний таълимоти мазмунини асосан ³уйидагилар ташкил этади: Худо му³аддас учликда намоён б´лади. Лекин моµиятан ягонадир. Аммо худо худо- ота, худо-угил, худо-му³аддас руµ к´ринишида намоён б´лади. Бу холат эса яккаю-ягона худога ширк келтириш эди. Мана шундай янглиш, хато а³идалари туфайли насронийлар мусулмонлар томонидан “кофир”-куфрга кетган деб аталади. Бу уч ³иёфали худолар айни пайтда тожларига к´ра фар³ ³иладилар. Христианлик таълимотига к´ра Худо – ота тугилиш й´ли билан пайдо б´лмаган… µеч ким яратмаган у ´зи абадий мавжуд. Худо - ´гил эса тугилган. Худо – му³аддас руµ эса… худо отадан пайдо б´лган… Насронийлар исо Масиµни Худо - ¤гил даражасига к´тарганлар.
Христианликнинг асосий а³идалари: “ Худо - ¤гил ( Исо) Масиµ - Худо ярла³аган вакил. У илоµий µалоскор. Исо – Христианликнинг асосчиси: Исо µам илоµий … µам инсоний табиатга эга. Биби Марям Худо ( Исо)нинг онаси… у ³излик иффати са³ланган µолда илоµий µомиладор б´лган ва Исони ту³³ан. ”
Христианлик диний таълимотининг бош гояси якка худолик гуноµга ботиш ва ундан халос б´лиш а³идасидир. Милодий 395 йилда ³удратли Рим империяси парчаланиб – Fарбий ( Рим) ва Шар³ий ( Византия) ³исмларга б´линиб кетди. 476 йилга келиб… Fарбий Рим салтанати бутунлай ³улади. Рим черкови унинг бошлигининг нуфузи ошиб кетди. Черков бошлиги Рим папаси деб аталиб, чексиз ху³у³³а эга б´лди. 1054 йилга келиб, Рим ва константинопол черковлари ´ртасида диний таълимотларни тал³ин этиш, яни вужудга келган чековларни назорат ³илиш, дароматларни та³симлаш юзасидан келиб чи³³ан ихтилоф кескинлашди. О³ибатда Рим папаси Лев IX ва Константинопол черков бошлиги Кирудорий бир-бирларини лаънатладилар. Христианлик шу санадан бошлаб иккига ажралиб кетди. Улардан бири Рим папаси б´йсунувчи католик ( бутун дунё ) черкови, иккинчиси Константинопол патриархатига б´йсунувчи Провославил ( чин эъти³од ) деган ном олди. Булар Христианлик Fарбий ва Шар³ий черковларига ажралиб кетди. Католик – юнонча с´з б´либ, маъноси “ умумжаµон ”,
“ умумий ”, “ асосий ” демакдир. Уч ягона жаµон маркази – Ватикан давлатида жойлашган. Черковнинг бош руµонийси – Рим папаси саналади. Рим папаси Исонинг ердаги ноиби. Католик черковини папа ва унинг кардинал ( ´ринбосар ) лари бош³арадилар. Католилик христиан динининг асосий а³ида ва маросимларини эътироф этади.Жаннат ва д´заµ билан бирга оµирзамонда µисоб – китоб машµар кунини бор деб µисоблайди. Руµонийларга уйланиш – никоµни таъ³и³лайди. Католилик маросимига к´ра ча³ало³ни ч´³интирилаётганда сувга ботириб олмайдилар балки унинг устидан сув ³уядилар. Ч´³интирилгандан с´нг суртиладиган хушб´й мой г´дакликда эмас кейинчалик балогат ёшида сурилишини тайин этилган. Диний ибодат лотин тилида олиб борилади… бу о³имга хос µусусият саналади.
Черков статистикасига к´ра… µозир ер юзида католиклар 900 миллиондан орти³. Италия… Испания… Португалия… Франция… Бельгия… Австралия… Лотин Америкаси мамлакатларида католиклилик µукмрон диний ташкилот саналади. Польша… Чехия… Словакия… Венгрия… Болти³ б´йи мамлакатлари ва Кубада аµолининг к´пчилиги католиликка эъти³од ³иладилар. Проваславия маъноси чин эъти³од демакдир. Православия о³имининг католиликдан фар³и шуки бу о³имда ягона диний марказ… черковларнинг ягона раµбари й´³лигидир. ¥озирда православиеда 15 та автокафел (муста³ил) черков мавжуд булар Константинопол…Александрия… £уддус… Рус… Грузия… Серб… Руминия… Болгар… Альбан… Поляк… Чехия… Америка ва бош³а черковлардир. Православие 1054 йилда христианнинг шар³ий Рим империяси ´рнида расмийлашган ва унинг давлат дини б´лган. Православие – оламининг яратувчиси ва бош³арувчиси му³аддас учликдан иборат ягона худо эканлиги… нариги дунё ажр т´грисидаги дастлабки гуноµ туфайли азоб у³убатларга дучор ³илинган инсоният нажот топишга имкон берувчи Исо Масиµнинг µалоскорлик фаолияти ( Миссияси) µа³идаги а³идаларни тан оладилар. Бу о³имда етти сирли маросим асосий ´ринни эгаллайди. Бу ч´³интириш нон ва вино тортиш… руµонийлик унвонини бериш… тавба тазарру яшро суртиш… му³аддас зайтун мойи суртиш … никоµ маросимларидир.
Православиенинг католикдан фар³лари шуки му³аддас руµ фа³ат Ота- Худодан келиб чи³³анлиги черков бошли³лари эмас… балки черковнинг гуноµсизлиги ва а³идаларнинг ´згармаслиги эътироф этилади. Руµонийларнинг уйланишлари ва никоµдан утишлари мажбурий ³илиб белгиланган. Православиеда байрамлар ниµоятда к´п улар улуг ´рта ва кичик байрамларга б´линади. Пасха байрами хочга тортилган Исонинг м´ъжизавий ³айта тирилиши хотирасига багишланган б´либ… баµорги тенгкунликларда нишонланади. Рождество Христово- Исо Масиµнинг тугилиш байрами…католиликда µар йили 25 декабрда… Православие 7 январда нишонланади.
Христианликдаги учинчи о³им Протестанизм б´либ… норозилик билдирувчи келишмаслик деган маънони билдиради. Протестанизм µам худонинг борлигини … унинг уч ³иёфада намоён б´лишини жоннинг ´лмаслиги… жаннат ва д´заµ µа³идаги умумхристиан таълимотини эътироф этади. Протестанизм 3 янги ³оидани жорий этади.

  1. Шахсий эъти³од билан нажот топиш мумкинлиги.

  2. Динга ишонувчи барча кишиларнинг руµоний б´лиши мумкинлиги.

  3. Инжилнинг олий нуфузи.

Христианликнинг бу о³имида инсоннинг худога ва черковга муносабати соддалаштирилган. Бут ва санамларга сигиниш й´³. монаµлик ва руµонийларга уйланмаслиги ³ораланади. Протестанизм сирли маросимларнинг к´пчилигини бекор ³илди, фа³ат ч´³интириш µамда нон ва вино тортиш маросимини ³олдирди. Протестантлар сони µозирги даврда бутун дунёда 250 миллиондан орти³.
Протестанизмдаги асосий о³имларга баитизм, старовелар, духоборлар, молоконлар… марионлар…адвентистлар ва бош³алар киради.
Бабтизм – юнонча с´з б´либ… “ сув билан ч´³интириш” деган маънони билдиради. Бу таълимот б´йича болалар ёшлигида эмас… балки вояга етганда… динга нисбатан онгли б´лгандагина ч´³интирилиши лозимлиги у³тирилади. Христианликда му³аддас µисобланадиган авлиёлар… монахлик… икона… бут ва бош³алар рад этилади. Баитизм руµонийларнинг диндорлар билан инсонлар ´ртасидаги воситачилигини рад этади. Инсоннинг яшашдан ма³сади… ´зини наригии дунёга тайёрлашдир дейилади. Жаµонда батистлар сони 35 миллиондан орти³.
Духоборлар – руµга эъти³од ³илувчи Христианлар… руµ учун курашувчилар – эски рус сектанлиги й´налишларидан биридир. Улар руµонийларни… монаµликни… бутхоналарни… православ ³оида ва маросимларни хоч ва иконаларга топинишни рад этганлар. Исо масиµ оддий инсон… худонинг ´гли эмас аммо унда илоµий а³л мужассам б´лган дейилади.
Адвентистлар – лотинча с´з б´либ… во³е б´лиш маъносини билдиради. Адвентистлар жоннинг ´лмаслигини инкор этадилар. Жон тана билан бирга ´лади ва Исо ³айта тирилиб келган кун яна тирилади. Шанба кунини дам олиш деб белгиладилар. Адвентистлар Исо ³айта тирилиб келиб охиратдан аввал минг йил µукмрон ³илади ва бу кун я³ин деб ишонадилар.
Христианлик динининг таълимоти “ Библия”да баён этилган.
“ Библия” китоблар демакдир. У яхудийлик ва христианликда му³аддас µисобланган диний китоблар ва рисолалар мажмуаси. Библия ´з ичига Таврот… Забур ва Инжилни олган… Эски аµд ( эски васият) ва янги аµд ( янги васият) деб номланувчи икки ³исмдан иборат илоµий китобдир. Таврот ва Забур Библиянинг эски аµд ³исмига киритилган б´либ… у яµудийлар ва насронийлар учун бирдай илоµий китоб µисобланади. Библияни христианлик билан богли³ иккинчи ³исми янги аµд деб юритилиб… унга Инжил киритилган. Яµудийлар Инжилни тан олмайдилар ва му³аддас µисобламайдилар. Библия милоддан аввалги VIII аср ва милодий II – асрлар оралигида оромий ва юнон тилларида ёзилган. Библия мантлари тад³и³ этилганда шу нарса тасди³ландики… улар ³арийиб минг йил давомида хилма- хил жойларда яратилган.
Библия энг ³адимий адабий ёдгорликлардан бири б´либ… диний панд – насиµатлар… а³идалар… башоратлар… дуолар… солномалар… масаллар… хикоятлар… ривоятлар ва мактублардан иборат. Айни³са… одамларга нажот й´лини очган Исо Масиµ т´грисида т´ла³онли хабар берилади. Библиянинг Янги аµд деб аталувчи ³исми Инжиллар 27 китоб ( б´лим) чадан иборат б´либ… унда Исо Масиµнинг дунёга келиши… яшаши… ´либ кейин тирилиш – таълимоти баён ³илинган. Инжилни Исо Масиµнинг 12 шогирди ва сафдоши апостоллар яъни хаворийлар пайгамбар ´лимидан кейин I – II асрларда ёзиб китоб холига келтирганлар. Матто … Лука… Марко ва Юханно каби опосто ( ховорий) лар ёзган 4 та Инжил китоби: Евангелия ( хушхабар)… хаворийларнинг амаллари… 21 рисоласи ва Иоанн “ Вахийнома”си милодий 313 йилда Папа Буюк Константиннинг буйругига мувофи³ ³абул ³илинган.
Ислом дини жаµон динлари ичида энг ёш диндир. Эъти³од ³илувчилари сони жиµатидан Христианликдан кейин иккинчи ´ринда туради. Бугунги кунда Ислом тар³алмаган ³итъа ёки давлат й´³. Ер юзи аµолисининг 1…5 миллиардга я³ини Исломга эъти³од ³илмо³да. Бу дин эрамизнинг VII асрида Арабистон ярим оролида вужудга келган. Ислом с´зи “ Итоат ва б´йсуниш”… “ Ихлос ва турли офатлардан саломат б´лиш” µамда “ сулµ ва омонлик” деган маъноларни билдиради. Ислом Аллоµ ягона деган эъти³од билан унга б´йсунмо³лик… итоат этмо³лик ва бутун ³алб билан унга ихлос ³илмо³лик µамда Аллоµ буюрган диний эъти³одга иймон келтирмо³лик демакдир. Бу диннинг асосчиси Муµаммад ибн Абдуллоµ µисобланади.
Тарихий манбалардаги ва £уръон оятларидаги айрим маълумотларга к´ра… Муµаммад пайгамбар 570\71 йилда Маккада тугилган. Ёшлигида етим ³олган…амакиси ³´лида хизмат ³илган. 25 ёшида бева хотин бой Хадичага уйланган ва унинг маблаглари билан муста³ил савдогарлик ³ила бошлаган. У зот таµминан 39- 40 ёшларида маккада якка худо Аллоµга эъти³од ³илиш т´грисидаги таргиботни бошлаган. Муµаммад ( с.а.в) ва унинг сафдошлари исломда нафа³ат мукаммал динни айни пайтда унда Араб ³абилалари ягона давлатга бирлаштириш гоясини илгари сурган. Бу ма³сад ягона – Аллоµга асосланган Исломни бутун Арабистонда µукмрон динга айлантириш ор³алигина амалга ошириш мумкин эди. 630 йилда Арабистон ягона давлатга бирлаштирилгач Ислом ягона µукмрон динга айланган.
Ислом динининг таълимоти унинг му³аддас китоби £уръони Каримда баён этилган. Унга к´ра Ислом таълимотининг асосини Имон… Ислом ва Эµсон ташкил этади.
Ислом ( Эъти³од, ички ишонч ) 7 а³идага асосланади.



  1. Аллоµга

  2. Фариштага

  3. Пайгамбарга.

  4. Му³аддас китобларга.

  5. Охиратга.

  6. Та³дирга.

  7. ¤лгандан кейин тирилишга ишонишдир.

Аллоµ - дунёдаги барча мавжудодларни яратган. Оламда юз берган ва берадиган барча во³еа ва µодисалар оллоµ томонидан белгиланган ва уч иродаси билан содир б´лади. Оллоµни µеч ким бор ³илган эмас, у ´зидан ´зи бордир. Оллоµ бордир, яккадир, ёлгиздир. Уч шериги, ´хшаши тенгдоши, фарзандлари, оиласи, й´³. У ´лмайди, ухламайди. У билувчидир, билмайдиган бирор иши й´³. У µар ишга ³одирдир, µамма нарсани к´рувчидир ва эшитгувчидир. Аллоµ билдирувчи, тарбия ³илувчидир. Аллоµда µеч ³андай ну³сон ва камчилик й´³дир. У µамма ерда хозир. Аллоµ емайди, ичмайди, касал б´лмайди.
Фаришталар- Аллоµнинг ниµоятда итоатлик, µеч бир гуноµсиз, нурдан яратилган, одамлар к´зида к´ринмайдилар бандадир. Улар оллоµнинг буюрган ишларини бажарадилар. Уларда эрлик, аёллик туйгусини тугдириш, ёйиш-ичиш, ухлаш каби хусусиятлар й´³. Фаришталар энг машµурлари Жаброил, Микоил, Исрофил, Азроилдир.
Пайгамбарлар – оллох томонидан бандаларига дин хукмларини ´ргатмо³ уни юборилган элчиларидир. Улар оллоµ томонидан буюрилган дин ва шариат µукмларини бандаларига етказадилар, Уларни µа³ динга яхши ишларга ваьз насиµат билан ча³ирадилар. £уръони Каримда 25 пайгамбарни исми келтирилган. Пайгамбарлар икки хилга б´линадилар. 1) Расуллар. 2) Набийлар. Аллоµ томонидан ´зларига алоµида китоб ва шариат берилган пайгамбарлар расул деб аталади. Пайгамбарлардан 8 нафари: Одам, Идрис, Шис, Иброµим, Мусо, Довуд, Исо ва Мухаммад Расул пайгамбарлардир. ¤зларига махсус китоб ва шариат берилмай, бир расулга берилган китоб ва шариат асосида иш ³илишга буюрилган пайгамбарлар набийлар дейилади. Набийлар расул б´ла олмайди. Расулларнинг µар бири айни пайтда набий µам µисобланадилар.
Му³аддас китоблар- ´ша замоннинг пайгамбарларига ваµий ³илиб юборилган китобларидир. Аллоµ ´з пайгамбарларига 100 саµифа- Одам, Шис, Идрис, Иброµим: 4 китоб эса Мусо, Довуд, Исо ва Муµаммадга юборилган.
Охират – нариги дунё, ´лган бандаларнинг Аллоµ ³удрати билан тирилиши ва Аллоµ тайин ³илган ерга йигилиш куни деб аталади. Бу кун бандаларнинг бу дунёда ³илган яхши, савоб ёки гуноµ ишларига яраша µукм чи³арилади. Йигиладиган жойнинг номи “Машµар ери”, куни эса “£иёмат куни” деб аталади.
Та³дир – аллоµ томондан µар бир б´лган ва б´ладиган ишларни билмогини азалдан олдиндан тайин белгилаб ³´йилишидир. Буни бизда пешонасига ёзилган µам дейилади.
Ислом динида “Ислом арконлари деган тушунча мавжуд” у беш асосдан устундан иборат: 1.Иймон, 2. Намоз, 3. Р´за,
4. Закот, 5. Хаж. Булар µар бир мусулмон уни фарз ³илиб белгиланган. Ислом дини байрамларига – рамазон µайити, £урбон µайити, мавжуд ва бош³алар киради.
Иймон- аллоµдан уларга илоµ й´³лигига ва Мухаммад унинг бандаси ва расули эканлигига ишонмо³ ва эъти³од ³илмо³ликдир.
Намоз – кунига беш махал ´³иб намозлар – фарз, суннат,вожиб кабиларга б´линади.
Р´за – кун чи³ишидан то кун ботишига ³адар емо³ ва ичмо³ликдан тийилмо³ ва ният ³илмо³ликдир.
Р´за µар бир соглом мусулмон уни фарз ибодати саналади. У µижратнинг иккинчи йили Мадинада фарз ³илинган.
Закот – мол мулки шариат белгилаган ми³дорга етганда йилда бир маротаба улардан ³ир³дан бирини яъни 2,5 фоизини бева-бечоралар, мискинларга ва бош³а муµтожларга берилиши шарт б´лган. Аллоµнинг µа³и.
Хаж - µам жисмоний, µам маънавий, µам моддий ибодат. Хаж Кабатуллохни тавоф ³илмо³.Сафо ва Марва тоглари орасида югурмо³, Арофат тогида б´лмо³ ва зарур маросимларни адо этмо³ уни Макка шаµрига зиёратга бормо³ликдир. Хажнинг шартлари: 1. Ислом динида б´лиш. 2. Балогатга етган б´лиши. 3. О³ил б´лиш. 4. Озод б´лиш. 5. £одир б´лиш.
Ю³орида баён ³илинганлар Ислом таълимотининг асосини ташкил этади. VII асрда Ислом иккита йирик й´налишларга: Суннийлик ва Шиаликка б´лииниб кетди.
Суннийлик деб, диний ³онун - ³оида ва таргиболарга амал ³илишда £уръони Карим ва пайгамбаримиз µадилари – “Сунна” га бирдан амал ³илувчиларга айтилади. Суннийлик й´налиши “аµли сунна вал жамоа” деб аталади. Бу номда пайгамбарнинг суннатига амал ³илиш ва мусулмонларнинг асосий к´пчилик жамоаси маънолари акс этган. Жаµондаги мусулмонларнинг 92,5 фоизини суннийлик й´налишидагилар ташкил этади. Суннийликка мансубликни билдирувчи асосий белгилар: дастлабки 4 халифа (Абу Бакр, Умар, Усмон, Али) µокимияти ³онуний эканлиги тан олиш, 6 олтита хадис т´плами (ал- Бухорий, Муслим, ат – Термизий, Абу Довуд, ан-Насоний, Ибн Можа т´пламлари) ни саµиµ (ишончли) деб билиш суннийликдаги т´рит диний - µу³у³ий мазµат: ¥анафийлик, Моликийлик, Ханбасийликдан бирига мансуб б´лишдан иборат. Суннийликдаги энг йирик мазµаб ¥анафия б´либ, унга Исо µаждаги мусулмонларнинг 47 фоизини ташкил этади. Бу мазµабнинг асосчиси Абу Ханифа Нуъмон ибн Собит (699-767) дир. Абу Ханифа Шариат ху³у³ларини тизимга солган. Шариат ³онунларини мусулмонларнинг µаётида ³´лллашда µукм чи³аришда хулосага келишда аввало £уръони карим, с´нгра пайгамбар суннатлари хадисларни, ундан кейин ижмоъни, охирида ³иёсни ³´ллаган. У маµаллий ху³у³, меёр одатларни шариат билан келиштириб ³´ллашни жорий этган. Ислом ху³у³шунослигига о³им – идрок, мулохазакорлик билан иш к´риш тадбирларини киритган. Бу й´лни Ислом Аъзам й´ли деб µам юритилади.
Суннийликдаги иккинчи мазµаб: моликийликдир. Уч асосчиси Молик Анас Абуллоµ (713 - 795) дир. Ислом ху³у³ини пухта эгаллаб, “Мадина исломи” унвонига сазовор б´лган, Моликийлик мазµабидагилар £уръон ва Хадис ху³у³ асослари саналади деб µисоблаганлар. Улар пайгамбарларга оид хадисларнигина сахих деб тан оладилар. ¥азирда жаµондаги мусулмонларнинг 17 фоизи моликийлик мазµабидадир. Мадинанинг саводли аµдиллик билан маъ³уллаган ³оидаларини ижмоь деб µисоблайдилар.
Суннийликдаги учинчи диний – ху³у³ий мазµаб: Шофийлийликдир б´либ, унинг асосчиси Абу Абдуллоµ Муµаммад ибн Идрис ибн Аббос ат-Шофиъий (767 - 820)дир. Шофъийлик £уръон ва суннага ягона манба сифатида ³арайди. Шофиъийликка к´ра сунна £уръонни т´лдиради… суннанинг ´зи ³иёслаб ´ртага µукм чи³ариш учун асос б´лолмайди. У ижмоъдан фойдаланишга катта эътибор берадилар. ¥озирда 27 фоиз мусулмонлар шофиъий мазµаби й´лидан бормо³далар.
Суннийликдаги т´ртинчи мазµаб Ханбалиядир. Унинг асосчиси Абу Абдуллоµ ибн ¥анбаи ( 780- 855)дир. Бу мазµаб µу³у³ тизимининг ´та торлиги µар ³андай к´ринишдаги
“ янгиликка” диний масалаларда эркин фикр юритишга ³аршилиги… шариат меъёрларига ³атъий µеч ³андай ´згаришсиз амал ³илиши билан ажралиб туради. Мазкур мазµабда £уръони Карим на µадисларни эркин тал³ин этишдаги µар ³андай уринишлар ³ораланади. ¥озирда барча мусулмонларнинг 1…5 фоизи ¥анбалия Мазµабидадир. Суннийлик ³исман Эрон… Жанубий Иро³… Яман… Марказий Осиё… Кавказ б´йи… Сибирь… Урал… Кичик Осиё… Миф ва Шимолий Африка… Индонезияда кенг тар³алган.
Шиалик… гуруµ… партия тарафдорлари деган маъноларни берадиган арабча “ Шиа” с´зидан келиб чи³³ан. VII арснинг иккинчи ярмида мусулмонларнинг махсус ва сиёсий гуруµи сифатида юзага келган. Шиалар суннийлар каби £уръони Каримни илоµий деб эътироф этадилар… аммо дастлабки уч халифа даврида унинг айрим ³исмлари тушириб ³олдирилган деб µисоблайдилар. Улар яна Пайгамбар ¥адисларининг µаммасини эътироф этмайдилар… балки фа³ат ¥азрат Али ва унинг тарафдорлари томонидан ривоят ³илинган Хадисларнигина тан оладилар. Улар шундай хадислардан иборат т´плам тузганлар. Бу т´плам умумий ном билан “ Ахбор” деб аталади. Шиалар Али ва унинг авлодларидан иборат 12 имом µокимиятини тан олади. Алидан бош³а халифаларни хусусан дастлабки халифалар Абу Бакр… Умар… Усмон µокимиятини з´равонлик билан эгаллаб олган деб ³оралайдилар.
Суннийликда эътироф этилган 7 та диний а³идалардан фар³ ³илиб … шиаликда 5 а³идага эъти³од ³илинади. Булардан 4 та а³ида Аллоµнинг ягоналиги… та³дирга … пайгамбарларга … ³иёмат- охират кунини келишига ишониш асосан суннийлик таълимоти билан мос тушади. 5 а³ида Имомат эса ( имомлар µокимиятини эътироф этиш ) суннийликка ва сунний халифалар µокимиятига зидлиги билан фар³ ³илади. Суннийлар учун Макка ва Мадина шаµарлари зиёрат ва µажга борадиган Му³аддас шаµар µисобланади. Шиалар эса Макка ва Мадинани му³аддас µисоблаш билан бирга имомлар дафн этилган шаµарларни µам му³аддас µисоблайдилар ва зиёрат ³иладилар.
£уръон Аллоµ томонидан ваµий ³илинган 4-илоµий китобдир. £уръон с´зининг лугавий маъноси ´³имо³, ³уроат ³илмо³ демакдир. У мусулмонларнинг асосий му³аддас китоби. £уръонда ´зидан олдин нозил б´лган саµифалар, Таврот, Забур, Инжил каби барча илоµий китобларнинг маъно, µикмат ва аµкомларини ´зида жамланишига ишорат бор. £уръоннинг нозил ³илиниши му³аддас рамазон ойининг 27-куни кечаси бошланган. Шу сабабли бу му³аддас µисобланиб, руза тутилган кунининг 27-кечаси “Лайлат ул £адр” яъни ³удрат кечаси, илоµий ³удрат намоён б´лган табаррук кеча деб улугланади. £уръон Каримнинг асосий мавзуси ва ма³сади башарият тафаккурида к´пхудоликка бархам бериш, яккахудоликка таргиб ³илиш ва Ислом динини ´рнатишдир.
Мухаммад (с.а.в.) 40 ёшга етганларида Макка атрофидаги тогларидан биридаги Хиро номли горда £уръоннинг биринчи оятлари нозил б´ла бошлаган. Бу жараён Маккада ´н уч йил, Мадинада ´н йил, µаммаси б´либ йигирма уч йил давом этган. Мухаммад (с.а.в.) нинг амрларига мувофи³ £уръон µар хил хажмдаги 30 пора (б´лак кисм): 114 сурага б´линади. У 6236 оятдан иборат. £уръоннинг охирги ояти пайгамбар вафотларидан 18 кун аввал нозил булди. £уръон µар бир сурасининг ´з номи бор. Баъзи сураларнинг номи суранинг аввалидаги с´здан олинган. Баъзилариники эса… ´ша зикри к´про³ келган нарсаларнинг номига ³´йилган.
“ Сура ” с´зи лугатда ³´ргон… манзил ва шараф маъноларини англатади. Уламолар эса… сура £уръон оятларининг бошланиши ва тугаши белгиланган муста³ил тоифаси эканлигини таъкидлайдилар. £уръон оятларининг ³´ргон ила ´ралгандек бир тоифасига сура дейилади. £уръони каримдаги энг ³ис³а Кавсар сураси б´либ… уч оятдан … энг узун сура Ба³ара сураси б´либ… 286 оятдан иборатдир. £уръон суралари икки ³исмга б´линади:

  1. Хижратдан аввал тушган суралар “ Макка суралари” дейилади.

  2. Хижратдан кейин тушган суралар “ Мадина суралари” дейилади. 86 сура 4780 оят Маккада 610 – 622 йилларда 28 сура 1456 оят Мадинада 622 – 632 йилларда нозил б´лган.

Муµаммад ( с.а.в) £уръон оятларини фаришта Жаброилдан эшитиб… ёдлаб олишарди. Шу билан бирга ёзишни биладиган саµобалар… шу жумладан … Абу Бакр…Усмон… Умар… Али… Зайд ибн Собит … Убай ибн Каъб ва бош³алар Хурмонинг п´стлогига … япало³ тошларига … катта суякларга терига… ³огозга ва шунга ´хшаш нарсаларга £уръонни ёзиб борганлар. Мухаммад (с.а.в.) уларга янги тушган от ³айси сурадан эканини ва ³аерда туриши лозимлиги к´рсатиб берганлар. Пайгамбар µаётлик ва³тларида яна ваµий тушиб ³олар, деган умидда £уръонни жамлаб китоб шаклига келтирганлар.
Мухаммад (с.а.в.)дан с´нг мусулмонлар Абу Бакр бошли³ (халифа) ³илиб сайланди. Бу даврда диндан ³айтганлар билан мусулмонлар орасида ³атти³ жанглар б´лди. ¤ша жангларда £уръонни т´ли³ ёт олган ³орилар шахид б´лдилар. Шунда Умар Абу Бакрга ³орилар ´либ кетаверса, £уръонга зарар етиши мумкин, шунинг учун уни китоб шаклига келтириб жамлаб ³´йиш керак, деган маслаµатни берди. Абу Бакр бу ишни бажаришни пайгамбарнинг энг я³ин саµобаларидан бири б´лмиш Зайд ибн Собитга топщирди. Бир йилдан орти³ ва³тда маша³³атли меµнат натижасида £уръон жамланиб кийик терисига уч сахифалари ёзиб тугатилди. Жамланиб китоб µолига келтирилган £уръон саµифалари Абу Бакрнинг уйида са³ланди. У киши вафотидан с´нг эса ³излари ва пайгамбарнинг хотунлари Хафса µузирида ³олди.
Ва³т ´тиши билан Ислом давлатининг чегараси кенгайиб к´плаб хал³лар µам мусулмонликни ³абул ³илиб, мусулмонларнинг сони к´пайгандан с´нг £уръонни ´³ишда турлича келишмовчиликлар чи³а бошлади. Бу µолатни к´рган халифа Усмон Хафсадан Абу Бакр давридаги саµифаларни с´раб олиб ундан олти нусха к´чиришга буйру³ берди. Нусхалар тайёр б´лган с´нг халифаларнинг марказий шаµарлари Макка, Шом, Куфа, Басрага биттадан нусхага £уръон тиловатини яхши биладиган биттадан ³ори ³ушиб ж´натди. ¥аммага фа³ат шу нусµадан £уръонни к´чириш ва шу ³оридан ³ироат ´рганишга буйру³ берди.¥алифа к´чирилган сахифалардан яъни бирини одамларга ³ироат таълими беришни Зайд ибн Собитга топширилиб Мадинада ³олдирди. Усмон ´зига к´чирилган нусµадан бир дона ³олдирди. Кейинчалик нусµа к´чириш й´лга ³´йилиши билан к´чирилган µар бир нусµанинг ишончли эканлигини тасди³лаш ма³садида… бу нусµа Мусµаби Усмонга мувофи³дир…деб ёзиб ³´йиладиган б´лди. Шу тари³а £уръоннинг ³арорларини ёзиш услуби бир хиллиги са³лаб ³олинди. £уръон тарихан уч маротаба жам ³илинган . Биринчи маротаба пайгамбар замонида … иккинчи маротаба ¥алифа Абу Бакр даврида ва ниµоят учинчи маротаба ¥алифа Усмон ва³тида жамланган. £уръон жумлаларига бирон бир ´згартириш… биронта харфни … хатто харфлар белгисини µам ´згартириш мумкин эмас… ³атъиян таъ³и³ланган. £уъон Ислом динининг асосий хужжати. Мусулмон µу³у³шунослари бирон нарсанинг шариатдаги хукмини билмо³чи б´лсалар …албатта £уръонга мурожаат ³иладилар. ¤ша нарса £уръонда б´лмаган та³дирдагина суннат ( хадис) ижмо… ³иёсга мурожаат ³илишга ´тадилар.
£уръон таълимотининг марказий гояси яккаю ягона Аллоµ т´грисидаги таълимотдир. Унда иймон… Аллоµга ишнч… оламнинг яратилиши… фаришталар пайгамбарлар …охират- ³иёмат ³айта тирилиш казои ³адар Исломнинг асослари ва бош³а диний к´рсатмалар белгилаб берилган.£уръондаги аµло³ий… µу³у³ий…ижтимоий… и³тисодий меъёрлар ислом динининг ³онунлар мажмуаси – шариятга асос ³илиб олинган.
£уръон мусулмон хал³лар µаётида ва тирихида асосий ´рин тутган китобдир. Муста³иллик йиллари £уръони каримни мазмуни ´збек тилига таржима ³илиниб чоп этилди. ¥адислар Ислом динининг £уръондан кейинги иккинчи манбаидир. ¥адис – арабча с´з б´либ… маъноси
“ хабар” … “ Янгилик”… “ µикоя” демакдир. “ ¥адис” ва
“ Суннат” с´злари му³аддаслар ´ртасида бир маънода ³´лланиб пайгамбар Муµаммад ( с.а.в)нинг айтган с´злари… ³илган ишлари …к´рсатмалари… феъл – атворлари … аµло³лари… µаёт й´ллари т´грисидаги ривоятларни англатади.¥адис исломий эса Ислом оламида энг улуг ва м´ътабар саналади.



4- Мавзу: Муста³иллик ва дин. Диний экстремизм ва фундаментализм.

Режа:


  1. Виждон эркинлиги диний эъти³од эркинлиги эканлиги.

  2. ¤збекистон Республикасида виждон эркинлигининг

³онун й´ли билан кафолатланиши.

  1. Диний экстремизм ва фундаментализм мазмун

моµияти.

  1. Марказий Осиёдаги бар³арорлик ва хавфсизликка

та³дид солаётган диний экстремизм ташкилотлари ва
уларга ³арши кураш чора-тадбири.

Виждон эркинлиги к´п ³иррали тушунча б´либ, у ³уйидагиларни билдиради: ¥ар кимнинг ´з эъти³одига к´ра мазкур жамиятдаги мавжуд ижтимоий меъёрларни бузмаган холда виждони буюрганича яшаш, ишлаш имконияти. Бунда динга муносабат масаланинг бир томони µисобланади. Сиёсий жихатдан эса унга демократия к´ринишлардан бири сифатида ³аралади. Юридик ну³таи назардан виждон эркинлиги инсоннинг асосий шахсий µу³у³лари сирасига киради ва демократик эркинликлардан бири µисобланади. К´ринадики виждон эркинлиги замирида шахснинг µу³у³и, демократия адолатпарварлик ва инсонпарварлик каби катта ижтимоий –сиёсий µу³у³ий ва аµло³ий тушунчалар ётади. ¥озирги ва³тда виждон эркинлиги демократиянинг ажралмас таркибий ³исмига айланган. Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар масаласи барча давлатларнинг ижтимоий µаётида муµим ва шу билан бирга мураккаб масалалардан бири б´либ келган.


Бу масалада хал³аро меъёрларга келсак, БМТ нинг Уставидан тортиб, барча хал³аро хужжат ва шартномаларда, дунёвий давлатларнинг Конституция ва ³онунларида виждон эркинлиги масаласи ´з ифодасини топган. 1948 йил 10 декабрда ³абул ³илинган “Инсон µу³у³лари умумий деклорацияси” га мувофи³ µар бир инсон эркин фикрлаш виждон ва дин эркинлиги ху³у³ига эга. Бу ху³у³ ´з дини ва эъти³одини ´згартириш эркинлиги, диний ибодатларни бажаришда ва диний маросимларда якка тартибда ва одамлар билан биргаликда ³атнашиш эркинлигини ´з ичига олади..
Дин ва виждон эркинлиги т´грисидаги хал³аро хужжатлардаги яна бир мухим масала, турли дунё³араш ва эъти³одда б´лган кишилар ´ртасидаги, давлат, дин, диний ташкилотлар билан давлат ´ртасидаги муносабатларнинг амалда µу³у³ий таъминланишини µам назарда тутади. Виждон эркинлиги. ¤збекистон Республикаси Конституцияси тегишли моддаларида акс этган Виждон эркинлиги, шунингдек “Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар т´грисидаги” ³абул ³илинган ³онун µал³аро µужжатлардаги талабларга мос µолда тузилгандир.
Дин эркинлиги ну³таи назаридан виждон эркинлиги-бу фу³ароларнинг у ёки бу динга эъти³од ³илиш ёµуд µеч ³андай динга эъти³од ³илмаслик µу³у³идир. ¤збекистон Республикаси Конституциясининг 31 моддасида ³айд этилганидек “¥амма учун виждон эркинлиги кафолатланади. ¥ар бир инсон хохлаган динга эъти³од ³илиш ёки µеч ³айси динга эъти³од ³илмаслик µу³у³ига эга. Диний ³арашларни мажбуран сингдиришга й´л ³´ймаслик”. Мазкур ³онуний кафолатга мувофи³ бирон-бир киши бош³а одамларга сен у динга, сен бу динга эъти³од ³иласан, сенинг бирор динга эъти³од ³илишга ха³³инг й´³. Сен бединсан деб айта олмайди. ¥еч ким диндор кишини “Диний эъти³одингиздан ³айтинг”-деб мажбур µам ³илолмайди. Диндор ёки дахрий б´лиш ´зи хохлаган динга ишониш ёки µеч ³айси динга ишонмаслик µар кимнинг шахсий иши. Бу µу³у³ ¤збекистон Республикасининг Конституциянинг 31-моддасида ³онун билан мустаµкамланган..
Виждон эркинлигининг кафолатлари к´п ³ирралидир. Бу – аввало динларнинг ва диний ташкилотларнинг давлатдан ажралганлиги, барча фу³аролар учун уларнинг динга эъти³од ³илиш ёки ³илмаслигидан ³атъий назар маориф ва маданий масканлари эшикларининг очи³лиги: мактабнинг диндан ва диний ташкилотлардан ажратилганлиги: диндорларнинг диний эхтиёжларини ³ондириш учун зарур б´лган шароитларнинг яратиб берилганлиги ва бош³алардан иборат.
¤збекистон Республикаси Олий кенгаши 1991 йил 14 июнда “Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар т´грисида” ги ³онун ³абул ³илинган. Орадан йил ´тиб 1998 йил 1-майда ¤збекистон Республикаси биринчи ча³ири³ Олий Мажлиснинг ´н биринчи сессиясида бу ³онуннинг янги тахрирдаги матни ³абул ³илинди. Мазкур ³онун, аввало µар бир фу³арога муста³ил равишда, бирон-бир тарзда мажбурлашсиз ´зининг динга муносабатини белгилаш душманлик ва адоват уйготиш, уларнинг диний ёки дахрийлик эъти³оди муносабати билан богли³ µис-туйгуларини хакорат ³илиш мумкин эмаслиги белгилаб ³´йилган. £онуннинг 5 моддаси “Динларнинг ва диний ташкилотларнинг давлатдан ажратилиши деб юритилади”. Бу ³андай маънони англатади? Бу дегани-мамлакатимизда динлар ва диний ташкилотлар давлат ишига аралашмайди айни пайтда эса давлат диний ташкилотларнинг ва диндорларнинг ³онунларга зид б´лмаган фаолиятга аралашмайди, давлат ´з вазифасини ва дин µам ´з вазифасини бажариши лозим.
Диний ташкилотлар давлатдан ажратилган б´лсада… аммо улар жамиятдан ажратилмаган. Диндорлар ва диний ташкилотлар жамиятнинг ижтимоий- сиёсий µаётида ³атнашиш µу³у³ига эгадир. Диний ташкилот диний эµтиёжларни биргаликда ³ондириш ёки ³ондиришга к´маклашиш ма³садида тузилган ва диний маросимларни адо этиш асосида иш к´радиган ихтиёрий тенг µу³у³ли ва ´з-´зини бош³арувчи уюшма. У айни ва³тда фу³ароларнинг виждон эркинлигини кафолатловчи тузилмалардан бири саналади. Диний ташкилотларнинг энг муµим белгиси уларнинг ´з-´зини бош³аришдир, яъни улар маъмурий жиµатдан давлатдан идоралардан ажратилган.
Янги таµрирдаги ³онунга биноан диний ташкилот ¤збекистон Республикасининг 18 ёшга т´лган ва Республика худудида доимий яшаётган 100 кишидан кам б´лмаган фу³аролар ташаббуси билан тузилиши мумкин. Тузилган уюшма ва ташкилотлар Республика Адлия вазирлиги томонидан, жойлар тегишли вилоят, туман шаµар, ³ишло³ µудудида бош³армалари томонидан р´йµатга олинади. Диний ташкилотлар бирон-бир сиёсий партиялар фаолиятида ³атнашиш сиёсий партияларга молиявий ёрдам к´рсатиш µу³у³ига эга эмас. Шунингдек диний сиёсий партиялар тузиш та³и³ланган. Диний ташкилотлар диндорлар ва бош³а фу³ароларнинг диндан давлатга Конституцияга ³арши таргибот олиб боришга диндан ´з сиёсий ма³садларини амалга ошириш уни ни³об сифатида фойдаланишга давлат й´л ³´ймайди.
“Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар т´грисида” ³онунда белгиланган тартибларни бузган ³онунга биноан жавобгарликка тортишади. £онуннинг яна бир муµим моддаси “Мактабни диндан ва диний ташкилотларни ажратиш” деб аталади. Буни ³андай тушунмо³ ва изоµламо³ керак? Мамлакатимизда давлат билим юртлари дунёвий билим берувчи билим юртидир. Умумий таълим, коллежлар, академик лицейлар, олий ´³ув юртлари ´³ув режаларига диний билим бериш дарс сифатида киритилмайди.
£онуннинг 3 моддаси 2-³исмида к´рсатилганидек “Вояга етмаган болаларни диний ташкилотларга жалб этиш шунингдек уларни ихтиёрига ота-оналар ёки улар ´рнини босадиган шахс ихтиёрига зид тарзда динга ´³итишга й´л ³´йилмайди”. Мазкур ³онунга зид равишда вояга етмаган болаларни динга ´³итиш ¤збекистон Республикаси жиноят кодексининг 145 моддасига мувофи³-энг кам иш µа³ининг эллик баробаридан етмиш беш баробаригача жарима ёки икки йилдан 3 йилгача аµло³ тузатиш ишлари ёµуд 3 йилгача озодликдан маµрум этиш билан жазоланади. Диний ташкилотларнинг марказий бош³арув органлари руµонийлар ´зларига зарур б´лган диний нодиний тайёрлаш уни диний ´³ув юрти ташкил этишга µа³лидирлар. Диндан сабо³ берувчи, мураббийлар тегишли пухта билимга ва уни ´³итиш ха³идаги махсус рухсатномага эга б´лишлари шарт.
¥озирда ¤збекистонда 16 та диний ´³ув юрти фаолият к´рсатмо³да. Булар Тошкентдаги Ислом ал-Бухорий номли Ислом институти, Тошкент Ислом университети, “К´калдош” “Бухородаги” “Миср Араб” мадрасалари: шунингдек, Тошкентдаги “Хадича Кубро” ,Бухородаги “Ж´йбори Колон” аёл-³излар ислом ´рта махсус билим юртлари: Намангандаги “Мулла £иргиз ” , Урганчдаги “Фахриддин” ар-Розий,” Андижондаги “Саид Мухиддин Махмуд” ислом ´рта махсус билим юртлари ´³ув юртлари давлат хал³ таълими тузумига кирмайди.
Республикамиз муста³иллиги шарофати билан дин ва эъти³од эркинлигининг таъминланиши ¤збекистон фу³аролари уни ´з тарихи, тажрибаси, маънавий мероси, дини, ³адриятларини ´рганиш ва тиклаш учун кенг имконият яратилди. Жумладан рамозон ва ³урбон µайитлари µар йили оммавий равишда эмин эркин байрам сифатида нишонланиб келинмо³да. Диний – фарифий соµада Имом Бухорий, Имом Матрудий, Имом ат-Термизий, Бурхониддин Маргилоний каби улуг мутафаккирларимизнинг юбилейлари ´тказилди. Муста³иллик туфайли Республикамиз фу³аролари Хаж сафарига бориш, му³аддас ³адамжолари зиёрат ³илиш имкониятига эга б´лдилар. Агар ´тмишда Соби³ Ш´ро б´йича хар йили 25-30 киши Хажга борган б´лса, 1991 йилда ¤збекистон 1500 киши, 2003 йилда 3800 нафар киши Хаж ибодатини бажариш имконига эга б´лди. Муста³илликнинг ´тган 13 йили давомида жоме 48000 минг дан орти³ фу³аролари Хаж ва Умра каби диний фарзини адо ³илиш имконига эга б´лдилар.
¤тган ишлар давомида хал³имизнинг маънавий бойлиги б´лган ноёб манбаларни тизими ´рганиш й´лга ³´йилади. Уларнинг натижаси ´ларо³ Имом Бухорийнинг ходисалар т´плами 4 жилдда. Бурхониддин Маргилонийнинг “Ал-¥идоя” си, Имом ат-Термизийнинг “Сунат ат-Термизий” асарлари ´збек тилида илк бор нашр этилди. Му³аддас £уръони карим маъноларининг таржимаси 2 маротаба нашр этилди. Буюк диний уламо ва мутафаккирларнинг юбилейлари мунтазам ´тказилиб келинмо³да. 1993 йилда Баховуддин На³шбанд таваллудининг 675 йиллиги: 1995 йилда Нажмиддин Кубро таваллудининг 850 йиллиги: 1998 йилда Имом Мотрудийнинг 1130 йиллигини ва Бурхониддин Маргилонийнинг 910 йиллиги: 2001 йилда “ Авесто ” яратилганлигининг 2700 йиллиги: 2003 йилда Абдухоли³ Fиждувонийнинг 900 йиллик юбилейлари нишонланди. 2004 йилда Хожа Аброр валий таваллудининг 600 йилликлари нишонланди. Мана шуларнинг µаммаси муста³иллик йиллари ¤збекистонда виждон эркинлиги, дин, диний ташкилотлар ва диндорларга нисбатан давлат сиёсатида туб ´згаришлар б´лмаганлигини исботловчи далилдир.
¤збекистон к´п миллатли, к´п конфессияли давлатдир. Юртимизда 130 дан орти³ миллат ва элат вакиллари яшаб, улар турли динларга эъти³од ³иладилар. Бундай шароитда диний багрикенглик мамлакатимизда ³урилаётган демократик жамиятнинг асосий тамойиллардан бири б´либ ³олаётганлиги табиий холдир.
Азал-азалдан диёримизда, ислом, насроний, иудаизм каби динлар ёнма-ён яшаб келган. Тарихимизни энг мураккаб бир дамларида µам улар ´ртасида диний асосда ва зиддиятлар б´лмаган. ¥озирда Ватанимизда турли динлар ва дин вакиллари ´ртасида умумбашарий ³адриятлар асосида биродарликни мустаµкамлашга муµим аµамият берилмо³да. Бунда республикамизда мавжуд б´лган 16 та диний конфессия бирлашмалари фаолияти катта аµамият касб этаётир. Уларнинг ´з фаолиятини амалга ошириш ва мамлакат хаётидан фаол иштирок этиш уни µамма шароитлар яратилган.
Диний экстремизм – муайян диний конфессия ва ташкилотлардаги ашаддий мутассиб фанатик унсурларнинг фаолияти мафкураси.
Экстремизм (лотинча Extremus - ´та)- ижтимоий-сиёсий характердаги муаммоларни хал этишда ´та кескин чора-тадбирлар, фикр ва ³арашларни ё³ловчи назария ва амалиёт.
Экстремизм мазмунига к´ра – диний ва дунёвий, намоён б´лишига к´ра - µудудий, минта³авий, хал³аро шаклларга б´линади. Экстремистик ³арашлар жуда чу³ур илдизларга эга б´либ, µеч ³ачон чегара билмаган, дин, миллат, µудудни тан олмаган. Дунёвий экстремизмнинг сиёсий, и³тисодий мавкуравий к´ринишлари мавжуд б´лгани µолда, диний экстремизм барча динлар доирасида ривожланган.
Экстремизм турли к´ринишларда б´лиши мумкин – болшевизм, фашизм, диний экстремизм ва µ.к.
Фанатизм (франц ибодат) – муайян гояларнинг т´гри эканлигига ³атти³ ишониш, уларга муккасидан берилганликни, ´згача ³араш ва гояларга муросасиз муносабатни ифодаловчи ³арашлар ва хатти-µаракатлар тизимидир.
Диний а³идапарастлик диндаги муайян а³ида ёки ³оидаларни, ´ринли ёµуд ´ринсизлигидан ³атъий назар, к´р-к´рона ³´ллаш ва мутла³лаштиришга уринишдир.
Фанатизм диний экстремизмнинг бошлангич ну³таси µисобланади. Онги заµарланган ёки фанатга айланган ёшлар ³илаётган ишларни т´гри деб µисобланган µолда, ´зларининг ³абиµ ма³садлари й´лида µар ³андай нома³бул ишлардан µам бош тортмайдилар.
Диний фанатизм диний экстремизм ва терроризмга замин тайёрлайди.
Фундаментализм (лотинча асос, пойдевор) – маълум дин вужудга келган илк даврига ³айтиш ва бу й´л билан замонанинг барча муаммоларини µал ³илиш мумкин деган фикрни илгари сурувчиларнинг й´налиши. Диний фундаментализм- а³иданинг ´згармаслигини µимоя ³иладиган, ваµий ва м´ъжизаларнинг му³аддас китоблардаги баёнининг µарфий тал³ини тарафдори, уларнинг µар ³андай мажозий тал³инига муросасиз, с´зма-с´з тал³инига асосланган эъти³одни а³лга таянган манти³ий далиллардан устун ³´ядиган, муайян диний эъти³од шаклланишининг бошлангич даврида белгиланган барча й´л-й´ри³ларни ³атъий ва огишмай бажарилишини талаб ³иладиган диний о³имларни ифодалашда ³´лланиладиган истилоµдир.
Ислом фундаментализмининг асосий гояси – “соф ислом” принципларига ³айтиш, ма³сади “исломий тара³³иёт” й´лини жорий этишдир.
¤збекистонга нисбатан ислом фундаментализмининг таµдиди а³идапарастликни ёйиш, бу й´л билан мусулмонларни ислоµотчи давлатга ишончини, й´³отишга уринишда ´зини намоён этмо³да. Бундай гуруµлар мустаµкамланиб бораётган умуммиллий бирдамлик ва µамжиµатлик, миллатлар ва фу³аролараро тотувликка раµна солишга µаракат ³илмо³далар. Демократия ва дунёвий давлат тушунчаларини, эъти³од эркинлигига асосланган к´п конфессияли дунёвий жамиятни обр´сизлантиришга й´налтирилган µатти µаракатларни амалга оширмо³далар.
1970-85 йилгача б´лган совет даврини ´з ичига оладиган бос³ич. Бу даврда яширин тарзда µужраларда диний таълим берилган.
1985-89 йилларни ´з ичига олади, яъни Горбачев даври. Бу давр ошкоралик даври деб аталади. Бу даврда динга озгина эркинлик берилди. Натижада Покистон, Эрон, Саудия, Арабис томонидан адабиётлар кириб кела бошлади. Булар бизнинг Имоми Азам мазхабидан фар³ ³иларди. Натижада китобларда ёзилган нарсаларга амал ³илиш бошланди. Бунинг о³ибатида Имоми Аъзам мазµаби нот´гри дейдиганлар пайдо б´ла бошлади. Натижада одамлар ´ртасида ихтилоф пайдо б´лди. 1989 – 1993 йиллар яъни ¤збекистонда исломий µаракатларни кучайиши даври. Бу даврда динга катта эркинлик берила бошлади. Натижада чет эллардан яхшилар билан бир ³аторда ёмон одамлар µам кириб кела бошлади. Наманганда “Адолат” партияси пайдо б´лди. “Ислом уйгониш партияси” ташкил топди. Буларга 1992 йил барµам берилди. 1993 -- 1999 йиллар очи³ талаблар билан чи³ишга барµам берилгандан кейин бу даврда яшириш холатда аµолини исломлаштириш бошланди. Фаолиятларига к´про³ аёллар жалб ³илинди. ¥ужраларда яширин µолатда ´³итилди. Яна асосан ёшларни жалб ³илишди. Уларга миллат… дин… инсоният халоскорига айланасан дейишди.
1999 йил февралдан µозиргача б´лган давр. Террорчилар ³´шни давлатлар ор³али ¤збекистонга кириб келишга µаракат ³илдилар. Мамлакатимизда 4 та аёл ´зини - ´зи портлатиш жараёнида халок б´лди. Я³инда Чорсуда б´лган во³еалар бунга мисол б´ла олади. Шу тари³а Марказий Осиёда экстремистик гуруµлар ´з фаолиятларини олиб боришга µаракат ³илганлар шундай гуруµлардан бири “¥избут – таµрири” диний сиёсий партиясидир. “ ¥избут – таµрир ал - исломий” ( Ислом озодлик партияси) норасмий сиёсийлашган диний партия 1953 йилда Исроилда пайдо б´лди. Унинг асосчиси Мисрдаги “ Ал- Асµар” университетини тамомлаб £уддус шаµрида шаръий шикоят судининг аъзоси лавозимида ишлаган шайх Та³июддин Набихоний ( 1909- 1979) б´либ Иорданиядаги “Ал – Иµвон ал муслимий” ( Мусурмон биродарлар) диний сиёсий экстремистик ташкилоти раµбарларидан бири эди. А³идада ихволар билан келиша олмай… бу жамоадан ажралиб чи³иб… ´з ³арашларини ³уйидаги рисолаларида баён ³илади. “Ислом низоми”… “Исломий оламга ³айно³ нидолар”, “¥избут – таµрирнинг тушунчалари” ва бош³алар.
Партия пирамида шаклида таркибий тузилма к´ринишида ташкил топган. “Дорис” лардан таркиб топган “хал³а” даги 4-5 киши гуруµ раµбари – “Мушриф” дан сабо³ оладилар. Таълим µафтада камида 1 маротаба ´тказилиши шарт. ¥ал³а аъзолари бир –бирларини фа³ат исми ёки тахаллуси ор³али биладилар. Ташкилотга аъзо б´лаётган номзод µар ³андай шароитда µам µизб фаолияти µа³идаги маълумотни сир са³лаш µа³ида ³асам ичади. Минта³авий раµбар – “м´ътамад” бутун дунё б´йича “¥избут – таµрир ал- исломий” µаракати раµбари, яъни “амир” томонидан белгиланади ва вилоят даражасида ишлайдигин “маъсул” µамда туман ми³ёсида фаолият к´рсатувчи “мусоид” га раµбарлик ³илади. Туманлар µам алоµида µудудларга б´линади ва 4 иборат мушрифдан иборат “на³иб” раµбарлик ³илувчи, “маµаллий жиµоз” ни ташкил этади.. На³иб ´зига ёрдамчи “ноиб” ва пул т´пловчи “таъбарру”ни тайинлайди. Маµаллий жиµоз 1 ойда камида 1 маротаба т´плайди. Партиянинг µар бир аъзоси ´з имкониятлари ва асосий меµнат фаолияти даромади µисобидан 5-20% ми³дорда соли³ т´плаши мажбурийдир.
Т´планган пул маблаги турли техника жиµозлари, ало³а воситалари, харид ³илиш µамда бош³а хизмат µа³ларини ³оплаш, µорижда келтирилаётган адабиёт, аудио-видео кассеталар ва уларнинг таржимаси учун µа³ т´лашга сарфланади.
Бугунги кунда партияга Фаластиннинг Халил шаµрида тугилган Абдул³адим Заллум раµбарлик ³илмо³да. Мазкур диний ташкилот фаолияти 1982 йилда сезиларли даражада жонланди. Ташкилот раµбарларининг асосий ³исми Fарбий Европа давлатларида фаолият олиб боради. Партия филиаллари Миср, Иордания, Тунис, £увайт µамда Туркияда тар³алган.
“¥избут – таµрир ал-исломий” диний ташкилоти µам Ваµобийлар каби давлат сиёсий бош³арувига аралашишга, µукуматни т´нтариш й´ли билан ³´лга киритиб, ислом давлати ´рнатишга интилади. Халифаликни тиклашга даъват этади. “Мусулмонлар учун битта халифа сайлашга µаракат ³илмаслик гуноµи кабиралардандир. Чунки бу нарса исломнинг энг муµим фарзларидан бирини бажаришдан тийилишдир”, дейишадилар улар.
Бу ташкилот ´з олдига ³уйидагиларни ма³сад ³илиб ³´яди:
_ тинч, осойишта давлатда фу³аролар урушини бошлаш:
_ мамлакат и³тисодий фаолиятини издан чи³ариш:
_ миллатлар ва динлараро низоларни келтириб чи³ариш:
_ мамлакатга ³урол-аслоµа ва наркотик моддаларни олиб кириб,
фу³ароларнинг тинч µаётига раµна солиш:
_ муста³ил давлатни ³урол-аслоµа ишлаб чи³арувчи хорижий мамлакатларга ³арам ³илиш.
“¥избут-таµрир ал-исломий” ташкилотининг асосий назарий ма³сади икки й´налишни ´з ичига олади:
1) Са³офий Партия аъзолари ислом ни³оби остида экстремистик гоялар билан й´грилган, гаразли тушунтириш ишларини олиб борадилар ва ´з гояларига етишиши учун кишиларнинг онггида ´з партиялари µа³ида тушунча уйготишга µаракат ³иладилар. Бунда улар µар бир шахснинг фикрлаш доирасига ³араб ´з таълимотларига даъват этадилар.
2) Сиёсий. Жамиятда б´лаётган ва³тинчалик ³ийинчиликлар,. Табиий офатларни р´кач ³илиб, к´рсатиб, агар исломнинг со³иµ µукмлари б´лганда эди, бундай µодисалар р´й бермас эди каби фикрлдарбилан мутассиб мусулмонларни ишонтириш ор³али гараз ниятларини амалга оширишни к´злайдилар. Яъни µужумлар фикрларга ³аратилмоги лозим, натижада бу µужум фикрий курашга бу эса ´з навбатида фикрий ин³илобга олиб боради. Фикрий ин³илобнинг ор³асидан эса сиёсий ин³илоб келади. Мана шу вазифани адо этган авлоднинг ´зи эса µокимиятга келади.
Бу ма³садларни амалга ошириш ва оламда юз бераётган во³еа µодисаларга µизбнинг муносабатини билдириш учун партия 1989 йилдан бошлаб “Алваъй” (“Онг”) номли ойлик журнални турли хиллардаги таржимаси билан давомий чи³ариб келмо³да. Хусусан мазкур журналнинг ´збек тилидаги 140 дан оши³ сони мамлакатимизда махфий равишда тар³атилганлиги маълум.
“¥избут-таµрир ал-исломий ” диний ташкилотининг кураш бос³ичлари:

  1. Тас³иф- тушунтириш ишлари онги т´ли³ шаклланган ёшларни ´з тузогига илинтириш. Фикри заиф таъсирга берилувчи µу³у³ таргибот органлари µокимиятлардаги маъсул шахсларни ´з тарафига огдириш.

  2. Тафоул- биргаликда µаракат ³илиш фикрий кураш ор³али “умматнинг оё³³а туриши фикрий онглигига ва келажак масалаларини идрок ³илишга эришиши” й´лида фикрий ин³илобга етишиш.

  3. Ин³илоб- т´нтариш µукуматни яратилган уммат ор³али ³´лга киритиш.

  4. Уларнинг µам бош³а диний экстермистик ташкилотлар каби мавжуд Конституциявий тузумни агдариб ташлаб µокимиятга келишга интиладилар. Ягона сиёсий и³тисодий µудудий кенглик-халифалик давлатини ³уриш уларнинг асосий ва с´нгги ма³садлари µисобланади.

“¥избут-таµрир” нинг расмий фаолият к´рсатиш араб давлатларида таъ³и³ланган. Ушбу партиянинг Иорданиядаги маъсули Шайх Ахмад ат-Давур 1969 йил µукуматни эгаллашда айбланиб ³атл этилган. Шунингдек партиянинг 32 аъзоси Мисрда судланганлиги маълум.
“Халифа” с´зининг лугавий маъноси- ´ринбосар, терминологик маъноси мусулмон жамоаси ва мусулмон давлатининг диний µамда дунёвий бошлиги, деб тушунилади. Халифалик давлати тарихда µукм сурган давлатлардан б´либ, Арабистон ярим оролида ташкил топган ва бу давлат шариат ³онун-³оидалари ор³али бош³ариладиган сиёсий тизимдир.
Бугунги кунда к´пчилик диний ташкилотлари тарихда µукм сурган халифалик давлатини ³айтадан ³уришга µаракат ³илмо³да. Бу мутла³о манти³³а зид ³араш б´либ, минг йиллик тарихни ³айтадан тиклашга уринишдан бош³а нарса эмас. Тарихий тара³³иёт ³оидаларни, давр, ижтимоий-сиёсий жараёнлар ³онуниятларини теран тушунган ва ³арашлари мустаµкам шахслар бундай а³идаларига мутла³о ишонмайдилар. Агар халифалик давлати кураш мумкин б´лса у Арабистонда ³айтадан ³урилган б´лар эди. Бугунги кунда Араб давлатлари µам ´з тара³³иёт й´лини белгилаб олганлар ва улар халифалик ³уришга даъвогар эмаслар.
Биз биламизки, Муµаммад алайхиссалом “Мен вафот этгандан кейин халифалик 30 йил давом этади” ¥а³и³атда µам Арабистонда халифалик 30 йил давом этган халос. Тарихдан маълумки халифа Али 661 йил ´лган. Кейин унинг ´гли Хасан 6 ой халифалик ³илган. Ундан олдинги халифалар – Абу Бакр, Умар Усмон халиыфалик ³илганлар. Мухаммад с.а.в. 632 йил вафот ³илган б´лсалар то Али даври тугагунча ³адар 29 йил б´лади. ¤гилининг 6 ой халифалик ³илган даврини ³´йсак 30 йил б´лади. Бу µадисда башорат ³илинган. Кейин тишлаб-тортишадиган амирликлар, подшоликлар даври бошланади дейилган. Демак, халифалик даврини ³айта тиклаш хом хаёл.
“Жиµод” арабча “жиду-жахд” с´зидан олинган б´либ, “саъий-µаракат”, деган маънони билдиради. Исломда “´з нафсини ёмон ишлардан ³айтариш” ва “хайрли ишларга й´налтириш” ни англатади. Лекин “ёвуз ниятли манфур кимсалар” жиµодни нот´гри тал³ин ³илиши бирга ундан ´з манфаатлари й´лида фойдаланмо³далар. Имом Муµаммад Ал-Fазомийнинг айтишига к´ра пайгамбарлар даражасига энг я³ин одамлар илм ва жиµод аµлидир. Илм аµли пайгамбарлар келтирган таълимотларнинг хикояси учун ³иличлари билан жанг ³иладилар. Пайгамбарлар келтирган таълимотлар мазмунининг тенглиги, осойишталик, µамжиµатлик, инсонга µурмат, иззат, оллоµ улуглиги ташкил этади. Жиµот мана шундай олий инсоний диний ³адриятларни ёвуз кучлардан мусулмонлар томонидан µимоя ³илинишни билдиради. Жиµодда тинч µал³³а мамлакатга инсонга тажавуз й´³.
“¥избут-таµрир” каби диний о³имлар аµолининг ичида маµалла ва ³ишло³ларда ташви³от ишларини олиб бориб, ´з сафига к´про³ ёшларни ва µатто аёлларни µам жалб ³иляптилар. Президентимиз таъкидлаганидек, “Юртимизга ³арши бундай тажавуз ва ³´порувчилик µуружларини ташкил ³илиш нияти билан юрган кучларнинг тузогига тушганларнинг аксарияти биринчи навбатда оилада µам мактабда µам жиддий таълим-тарбия олмаган ёшлардир. Улар ижобий маънодаги ворислиик, яъни авлоддан-авлодга ´тиб борадииган ибратли анъаналардан йиро³, муµити носоглом б´лган оилаларда ´сган омади юришмаган µаётда ´з ´рнини топмаган жамият эътиборидан четда ³олган ´смирлардир. Уларнинг к´пчилигини µатто ´рта мактабни битиришга µам а³л идроки кучи етмаган кимсалар ташкил ³илади”.
О³имга жалб ³илиш µаракатларини шартли равишда 4 бос³ичга б´лиш мумкин. ¥ар бир бос³ич ´з вазифаларига эга. £уйидаги шу бос³ичларда ³´лланиладиган ´зига хос руµий услублар баён этилган.
1-бос³ич: £изи³тириш ва µушомат ³илиш. Сиз или³ муносабатлар, ди³³ат эътибор ва гамх´рлик ³амровида ³оласиз. Сизни мамнуният билан ³абул ³иладиган. ¤з ³адр ³имматингизни топаётганингизни хис ³иласиз. “Сиз чиройли, а³ллисиз, сиз буюк даъват учун кераксиз”. Борли³нинг µаёт ´лим касал б´лиш µа³идаги мураккаб саволларига оддий тушунарли ва жозибадор жавоблар тавсия ³илинади. О³имларнинг б´лажак аъзоси сифатида, Сизга бахт, эркинлик, билим олиш кафолатланади. Бубос³ичда бизни ´раб турган бешав³ат тартибсиз сову³ дунё ва сизни µамма яхши к´риб µурмат ³иладиган ³адрлаб гамх´рлик к´рсатиладиган о³им муµити ´ртасидаги тафовутлар та³³ослаб к´рсатилади.
2-бос³ич:Тан³ид ³илиш ³обилияти ва бош³а шахсий хусусиятларни таъсирсизлантириш. Ваъда ³илинган олий макомларга эришиш учун бир ³анча “маънавий” ва жисмоний маш³ларни бажариш лозимлигини сизга тушунтирадилар. Сизга б´ш ва³т ³олдирмайдилар. ¥олдан тойдирадиган узо³ иш куни маърузалар уйма-уй жамоат жойларига бориш (янги аъзоларни жалб ³илиш ма³садида) узликсиз медитациялар маблаг йигиш (тиламчилик) о³имнинг асосий ³онунларига ´ргатиш кетма-кетлиги ёмон ов³атланиш ва кам ухлаш билан биргаликда о³им аъзосига бироз т´хтаб, ³илаётган иши ёки µаёти µа³ида ´йлаш б´либ ´таётган во³еалар µа³ида тан³идий фикрлаш ³обилиятини й´³отади.
3-бос³ис: Гуруµ билан муносабатларини мустаµкамлаш ва ижтимоий ало³аларнинг мутассил узилиши. Ниµоят о³имнинг таш³и дунёга муносабатидаги ни³облар олиб ташланади: Жамият мутаµкам µалокат жойи, тиббиёт-умуман фойдасиз, руµшунослик-´та хавфли, турли динлар ёлгон ёки бутунлай халок б´лган, сиёсат эскирган деб у³тирилади. Оила ва давлат нажот й´лидаги т´с³инлик б´лгани боис о³им аъзолари улар олдидаги бурчларидан озод этиладилар. Фа³ат ´зини инсоният халоскори деб эълон ³илган устоз й´лбошчилигидаги гуруµгина одамларни бахт й´лига бошлаши мумкин. Сектанинг µаракати оилаларнинг д´стларнинг ажралишига жамиятнинг б´линишига олиб келади. Сизни ´³ишни ишни ташлашга уй-жойингизни ´згартиришга (µатто бош³а шаµарларга ёки чет элга секта таълимотини ´рганиш учун) к´чишга ча³иради. Улар сектани тан³ид ³илганларни тан олмайдилар, улар инсоният тара³³иётига ³арши чи³увчи хавфли кишилар ³илиб к´рсатилади.
4- бос³ич: Жамиятга ³айтиш имкониятини й´³ ³илиш. Сиз бутунлай сектага богли³сиз. Сизнинг шахсий даромадингиз ижтимоий µимоячингиз жиддий касбий тажрибангиз й´³. Доимий к´чманчилик сизга жамиятга ³айтишини енгиллаштирувчи мустаµкам ало³а ´рнатиш имкониятини бермайди. Энди эски д´стлар й´³, оилавий ало³алар узилган ёки муносабатлар таранглашган. Шахснинг бахти эрки бойлиги ёки билиш µар бир бос³ичда ваъда ³илинади. Агар секта аъзоси илгаригидан µам катта,. Жабр к´ришга рози б´лса, шунинг учун µар сафар ´зига, энди ма³садга я³ин ³олганда ор³ага ³айтиш аµмо³лик, нима унинг бутун маша³³атлари ( к´пинча пуллари ) бекорга сарфланмаганлиги деб айтадилар. О³им аъзоси ³анча к´п жабр к´рган б´лса,. Яна шунча маша³³ат чекишга тайёр.
Ю³орида таърифланган 4 бос³ичнинг µаммаси инсонни тезлик билан гуруµга й´налтирилади,. Унинг онгини шундай шкастлантирадики, бунинг µаммаси инфантиллик (яхши етилмаганлик) да акс этган. Шунда гурух аъзолари бутунлай ´з ´³итувчисига б´йсунади, кар-со³овлардек мажбуран унга б´йсуниб, хавфли фанатларга айланишилари мумкин.
“Шаµид” с´зи арабча дин й´лидан жангда µалок б´лган киши ёки шахсга нисбатан ишлатилади. Ислом эъти³оди шаклланишининг дастлабки даврларда “Шаµид” атамаси ´з эъти³одини ´зи тасди³лаш (ёки и³рор б´лиш) мазмунига тушунилади. Яъни ´з эъти³одининг чинакам эканлигига шаµидлик (гувоµлик) бериш и³рор б´лиш маъносида ишлатилган. Жиµод урушларида µалок б´лганлар µа³и³атан µам иймони, эъти³оди мустаµкам эканлигининг тасдиги сифатида ³´лланилган.
Содда ³илиб айтганда, “Шаµидлик” деганда, биз оллоµ й´лида, оллоµнинг инсонларга берган буюк неъматлари, узо³-умр, тинч – фаровон µаёт бирдамликдаги турмуш, инсонларнинг бир-бирига иззат-µурматлари, яхши хислатларни ва бош³аларни унинг душманларидан са³лаш й´лида ³урбон б´лган кишилардир. Шундан келиб чи³³ан µолда бузгунчилик й´лида, ³онуний давлатчиликни агдариб ташлаш й´лида ´зини ³урбон ³илганлар мутло³ шаµид эмаслар, балки µаромдирлар.
Терроризм ´зининг барча к´ринишлари билан XX асрнинг охири ва XXI аср бошларида энг даµшатли µодисага айланди. Эндиликда бу µодиса дунёнинг к´пчилик мамлакатлари ва минта³аларига тар³алиб, жаµон µал³ини гоят ташвишга солмо³да. Унинг салбий о³ибатлари µал³аро муносабатларга давлат бошли³лари, айрим шахслар ва тинч аµоли фаолиятига, турли хилдаги и³тисодий, ижтимоий сиёсий ва маънавий тузилмалар ва фаолиятига таборо кучли салбий таъсир к´рсатмо³да. Терроризмнинг бузгинчилик ва ³´порувчилик µаракатлари жамият ва уларнинг ривожланиши учун жуда ³имматга тушмо³да. Шу сабабли µам давлатлар терриризмга ³арши курашни кучайтиришга, унинг барча к´ринишларига ³арши биргаликда кураш олиб боришга µаракат ³илмо³да.
£айд этилган умумсайёравий фалокатдан бизнинг Ватанимиз µам батамом кафолатланганича й´³. Бугунги кунда бизнинг минта³амиз-деб таъкидлайди, Президентимиз шу µудудида жойлашган мамлакатларни демократик, µу³у³ий, дунёвий тара³³иёт й´лидан ³айтаришга уринаётган турли хил экстремистик кучлар ва марказларнинг бу ердаги хавфсизликка раµна солиш учун к´з тиккан жойи б´либ ³олмо³да.
Бу ёвуз кучлар диний экстремизм ва хал³аро террорчиликни минта³амизга ёйишга уринаётгани шундан далолат беради. Бу жиµатдан диний экстремизм ва µал³аро терроризм бугунги кунда бари мафкуравий тазйи³ б´лса, иккинчиси мафкура ва сиёсий м´лжалларни р´ёбга чи³ариш, амалга оширишнинг шакли µамда воситаси сифатида бир-бирини т´лдирмо³да. Зотан, терроризм ошкора ноинсоний к´ргазма, услуб, µул³-атвор, хатти-µаракат ва фаолиятдан иборат жараён, тизим сифатида диний экстремизмдан к´ра яхширо³, яширишро³ иккинчи бир таянчга эга.
¤збекистон Президенти башарият осойишталигига хавф солиб турувчи “¥ал³аро терроризм” деб аталиш сиёсий ва ³олаверса, олам бар³арорлигига ³аратилган жиноий µодиса т´грисида т´хталиб: “¤збекистонга ³онини т´киш µисобига м´май даромад олишни истовчилар батамом й´³ б´либ кетадиган замонлар келишига хали анча борга ´хшайди. Бу тоифага кирувчи бизнесчилар учун ³он ва нопок сиёсат ³оришга пул дунёнинг турли бурчакларида µалкаро ³отилларни ёллаш ва синаб к´риш мумкин б´ладиган можороларни раµбатлантириш борасида энг ³улай восита эканлиги” ни алоµида таъкидлаб ´тган эди.
Инкор этиш мумкин б´лмайдиган фактлар ва ахборотларга к´ра 2000-2001 йилларда мамлакатимиз хавфсизлиги реал хавф солган, жанубий ва шар³ий – жанубий чегараларимиз ёнгинасида µаракат ³илган террорчилар µаракатида чеченистон µудудида узо³ ва³тдан буён олиб борилаётган сепаратистик жангчиларга хос б´лган µарбий тактик жиµатлар к´зга ташланмо³да. ¥ар иккала µаракат иштирокчилари бир марказдан моддий ва маънавий таъминланаётганлиги уларга ³урол ва “янги кучлар” етказиб бериш амалга оширилаётгани аён б´либ ³олди. Радио, компьютер ор³али узатилаётган ахборот о³имининг таµлили бу икки µудуддаги терроричилик ва эксремистик µаракатлар ягона µал³аро марказидан бош³арилаётганлиги, уларнинг µар иккаласига µам ягона маънавий раµномо хослигини к´рсатди. 2001 йил 11 сентябрда А£Ш да содир этилган террористик µаракат натижасида бинолар войрон б´лди, к´плаб одамлар ³урбон этилди.
Хал³аро µамжамиятда ´зининг муносиб ´рнини эгаллаган учун дадил µаракат ³илаётган ¤збекистон Республикаси раµбарияти муста³илликнинг биринчи сонияларидан хал³аро тероризмнинг инсоният ва ³олаверса, эндигина муста³илликни ³´лга киритиб демократик ривожланиш сари ³адам ³´йган миллат ва давлатларнинг бугунги ва келажаги учун нечоглик хавфли эканлигини чу³ур англаб етди. Кейинги пайтда диний экстремизмга таяниб иш юритаётган хал³аро тероризмга кескин зарба бериш миллий хавфсизлик сратегиямизнинг устувор й´налиши сифатида хаёт – момот манфатлари тизимидан алоµида ´рин эгаллаганлиги µам давлатимизнинг бу умум планитар азму - ³арорда тутган ´рнининг ´зига хослигининг я³³ол исботи б´либ хизмат ³илади.
Президент Ислом Каримов ´зининг 2000 йил 22 январь куни Олий Мажлиснинг иккнчи ча³ири³ биринчи сессиясида с´злаган маърузасида давлатимиз таш³и сиёсати ва хавфсизлик стратегиясининг устуворликларини таъкидлар экан, “ Бугунги кунда бизнинг барча ташаббус ва сай-µаракатларимиз минта³аларимизга тажовускорона µатти-µаракат, диний эсктиремизм, а³идапарастлик ва µал³аро терорчиликнинг ёйилиш хафи кучайиб бораётганлигини кенгш жамоатчиликка тушунтиришга ³аратилмо³да” деган жиддий фикрни ´ртага ташлади. Хал³аро тероризмнинг том маънода миллий муста³иллик, давлат суверенлиги µамда хар бир мамлакатнинг, демократик тара³³иёт й´лидаги стратегик ма³садларига зид б´лган даврнинг энг салбий феномендаридан бири эканлиги, давлатимиз раµбарияти томонидан бугун чу³ур англаб етганлиги хар бир мамлакат фу³оросининг келажакка б´лган ишончини янада оширади. ¤зига хос гиосиёсий, геотарихий мав³еига эга б´лган ¤збекистонда ислом дини байро³ ³илиб, аслида эса бизнинг улкан маънавий таянчимизни обросизлантираётган терорчилар биргана биз учун эмас, балки дунёдаги барча илгор, умудли хал³лар учун хавфли таµдид эканлиги тобора ойдинлашиб бормо³да. Ноёб ижтимоий-сиёсий, маданий геосиёсий вазиятдан келиб чи³³ан ¤збекистон Республикаси раµбарияти, биринчи навбатда, давлат бошлиги И.Каримов зудлик билан бу муаммо ечимининг бош й´налишларидан бири сифатида белгилаш билан бирга, бу борада жаµон µамжамияти, нуфузли хал³аро ташкилотлар билан фаол µамкорлик ³илиш ва уларнинг к´магини µисобга олган µолда сиёсат олиб боришга алоµида уруг бериб келмо³да. ¤збекистон Республикаси Олий Мажлиси 2000 йил 15 декабрда “Тероризмга ³арши курашиш т´грисида” ³онун ³абул ³илди.
¤збекистон ва жаµон хал³и осойишталиги ва ривожланишига ³арши ³аратилган хал³аро тероризмни бугун µар ³ачонгидан к´ра кучайганлигини эътиборга олиб, сиёсий раµбарият муµим таклиф ва чора тадбирлар тизимини ишлаб чи³ди. ¥амда бу борада барча хайриµоµ кучлар, сиёсий блоклар ва давлатлар билан µамколикка тайёр. Улар орасида ён ³´шни давлатлар билан µамкорликка алоµида эътибор бераётганлиги эса ´з-´зидан равшан. “ Тинчлик ва бар³арорликка, миллатлараро тотувлик ва минта³амиз µал³лари µамда давлатларининг анъанавий д´стлигига, µамжихатлигига таµдид солувчи бу жиддий хавфни бартараф этиш б´йича ³´шни мамлакатлар билан µамкорликда зарур чора тадбирлар к´риш – бугунги кунда энг мухим долзарб вазифамиздир ”. Кейинги йилларда Президентимизнинг ана шу жихатга жиддий эътибор бераётганлигининг гувоµи б´ламиз. Жумладан, 2000 йилнинг ´зида МДХ давлатлари бошли³ларининг олий даражадаги саммитларида, Марказий Осиё давлатлари рахбарларининг Душанбе ва Бишкек учрашувлари, “Шанхай бешлиги харакати” (2001 йил) давлатлари бошли³лари билан оммавий ахборот воситалари вакиллари учун уюштирилган матбуот анжуманларида диний экстремизм ва µал³аро тероризм бир марказдан бош³аралаётганлиги, минта³а давлатлари, бу борада керак б´лса, тарихий якдилликда ахду-паймон ³илишлари ва энг зарури, бу офатни бирлашган µолда бартараф этиш борасида зудлик билан ани³ чора – тадбир ишлаб чи³илиши лозимлигини ³айта-³айта таъкидлади.
¤збекистоннинг турли ³итъалардаги давлатлар билан ´заро манфаатли ало³алари й´лга ³´йилганлиги, нуфузли µал³аро ташкилотлар билан самарали µамкорлик ³илётгани, давлатимиз раµбари И.Каримовнинг долзарб хал³аро муаммоларни хал этиш борасидаги ташаббуслари жаµондаги катта сиёсатчилар томонидан ³´ллаб ³увватланди.
¤збекистон 1992 йил 2 мартда БМТ га аъзо б´лди. Мамлакатимиз Президенти И.Каримов БМТ Бош Ассамблеяси 48 ва 50- сессияларида с´злаган нут³лари жаµон хал³и оммасининг эътиборини ³озонди,. Мамлакатимиз обр´-эътиборини оширди.
¤збекистоннинг минта³авий можороларни тинч й´л билан µал ³илиш, Афгонистондаги урушга барµам бериш, Марказий Осиёни ядро ³уролидан µали µудуд деб эълон ³илиш каби ташаббуслари хал³аро жамоатчилик томонидан т´ла ³´ллаб - ³уватланди. Айни³са, Афгонистондаги можарони тинч й´л билан µал этишга к´маклашиш ма³садида тузулган 6+2 гурухи, бу гурухнинг Тошкентда б´либ ´тган учрашуви ва унда ³абул ³илинган Деклорация катта эътиборга молик б´лди. Мазкур Деклорация БМТ томонидан расмий хужжат сифатида тар³атилди ва бу нуфузли хал³аро ташкилотнинг бир ³атор резолюцияларига асос б´лди.
¤збекистон бир ³атор хал³аро ташкилотларга аъзо б´лб,, Европада хавфсизлик ва хамкорлик ташкилоти (ЕХ¥Т) И³тисодий хамкорлик ташкилоти (ЭКО) билан эса тенг ху³у³ли аъзо сифатида, Европа Иттифо³и, НАТО билан эса махсус битимлар асосида самарали µамкорлик ³илиб келмо³да. Жумладан, НАТО билан “Тинчлик й´лида µамкорлик ” дастури доирасидаги ало³аларимиз минта³ада тинчлик ва хавфсизликни таъминлашга µисса ³´шмо³да.
ЕХ¥Т ига аъзо давлатлар раµбарлари ва µукумат бошли³ларининг Истанбул шаµрида б´либ ´тган (1999 йил 18-19 ноябрь) учрашуви давримизнинг энг муµим анжуманларидан бири б´лди. Республикамиз Прездентининг мазкур анжумандаги нут³и ани³ таклифлари ва мулоµазалари билан йигилганлар билан эътиборини ³озонди. Айни³са, терроризмга ³арши кураш б´йича хал³аро марказ ташкил этиш борасидаги таклифи к´плаб давлатлар томонидан ³´ллаб-³уватланди ва 2001 йил 11 сентябрьдаги А£Ш га ³илинган террористик µуруж бу фикрни яна бир бор исботлади. МД¥ доирасидаги ана шундай терроризмга ³арши марказнинг таъсис этилишига µам ¤збекистон раµбариятининг таклифи сабаб б´лди. Умуман, ¤збекистон жаµон µалкаро ташкилотларининг ихтисослашган, иктисодий маданий ва бош³а ташкилотлари б´лимларида фаол иштирок этиб минта³авий ва дунё бар³арорлигини са³лашда юртбошимиз томонидан ибратли ишлар амалга оширилмо³да.
Мамлакатимиз ´з муста³иллигини ³´лга киритгандан кейин тарихан ³ис³а ва³т ичида и³тисодий ижтимоий - сиёсий ва маънавий - маърифий соµаларда жуда катта юту³лар ³´лга киритилди.
Президентимиз 1992 йилдаё³: “Олдин одамларга моддий бойлик бериш, с´нгра маънавият т´грисида ´йлаш керак, деганлар µа³ б´лмасалар керак. Маънавият – инсоннинг хал³нинг, жамиятнинг, давлатнинг куч-³удатидир” - деб таъкидлаган эди.
Ана шу к´рсатмага мувофи³ маънавиятни ривожлантириш мамлакатда амалга оширалётган барча ишларда унга таяниш давлат сиёсати даражасига к´тарилди. Хусусан презилентимизнинг 1999 йил 23 апрелда Республикамизда “Маънавият ва маърифат” жамоатчилигини тузиш т´грисида, 1996 йил 9 сентябрда эса “Маънавият ва маърифат” жамоатчилик маркази фаолиятини янада такомиллаштириш т´грисида 1999 йил 3 сентябрдаги Республика маънавият ва маърифат кенгашини ³´ллаб - ³увватлаш т´грисидаги фармонлари ва 1998 йил 24 июлда ¤збекистон Республикаси Вазирлар маµкамасининг “Маънавий ва маърифий” ислоµотларни янада чу³урлаштириш ва унинг самарадорлигини ошириш чора тадбирлари т´грисида махсус ³арор ³абул ³илинди. 1997 йилдан бошлаб барча ´³ув юртларида “Маънавият ва маърифат” асослари курси ´³итила бошлади. Чунки µал³имизнинг, жамиятнинг маънавиятини к´тариш ва ривожлантириш ва шу гояларни ёшларимиз онгига сингдириш зарур. Президентимиз И.Каримов ¤збекистон Республикаси Олий Мажлисининг XIV cессиясидаги маърузасида ¤збекистоннинг XXI аср арафаси ва унинг дастлабки йилларида мамлакатимиз ривожланиши устивор й´налишларини белгилаб берар экан. “Иккинчи устивор й´налиши-жамият маънавиятини янада юксалтиришдан иборат маънавият µа³ида гап кетар экан мен аввало, инсонни руµий покланиш ва юксалишга даъват этадиган, инсон ички оламини бойитадиган унинг иймон иродасини, эъти³одини мустаµкамланадиган виждонини уйготадиган ³удратли ботиний кучини тасаввур ³иламан” деб таъкидлади. ¥а³и³атдан µам маънавият ³анчалик юксак инсон ³албида жоµиллик ёвузлик, µудбинлик, ял³овлик каби салбий иллатларга ´рин ³олмайди. Улар ´рнида ёшларимиз онгида ватанпарварлик, яратувчанлик, туйгулари юксак даражага к´тарилади, ´заро муносабатларида самимийлик бирдамлик меµр-о³ибат эъти³од имон маъсулият ва бош³а бир ³атор ижобий фазилатлар µал³имиз турмуш – тарзининг ажралмас бойлиги даражаси яна µам мустаµкам ´рин олиб бораверади.
Президентимиз µа³ли равишда, диннинг ¤збекистон фу³аросини тарбиялашдаги катта имкониятларига ишонади ва “биз дин бундан буён µам аµолининг энг олий, руµий-ахло³ий ва маънавий ³адриятлардан, тарихий ва маданий меросдан баµраманд ³илиш тарафдоримиз”, деб таъкидлайди. “Лекин биз,- деб давом этади И.А.Каримов,-µеч ³ачон динни давлатлар µокимият учун курашга, сиёсат, и³тисодиёт ва ³онуншуносликка аралашиш учун байро³ б´лишига й´л ³´ймаймиз”
Зеро, шундай экан µар биримиз ватанимиз тинчлигини са³лашга, уни асраб-авайлашга ва ´з билимларимиз, фаолиятимиз билан ривожланган демократик мамлакатлар ³аторидан мустаµкам ´рин эгаллашига жон-жаµдимиз билан µаракат ³илайлик!!!


Адабиётлар:



  1. ¤збекистон Республикаси Конституцияси. Т.: 2001 йил.

  2. Каримов И.А “ ¤збекистон XXI аср б´сагасида: хавфсизликка таµдид, бар³арорлик шартлари ва тара³³иёт кафолатлари” Т., “¤збекистон” 1997 йил.

  3. Каримов И.А ¤збекистоннинг ´з исти³лол ва тара³³иёт й´ли. Т., “¤збекистон” , 1992 йил.

  4. Каримов И.А Оллох ³албимизда, юрагимизда. Т., “¤збекистон” 1999 йил.

  5. Каримов И.А Эъти³од эркинлиги ³онуний асосда б´лсин. “Хал³ с´зи”. 1998 йил 5 май

  6. Азизов А. Ислом ва хозирги замон. Т., 1992 йил.

  7. “ Авесто ” китоби- тарихимиз ва маънавиятимизнинг илк ёзма манбаи мавзуидаги илмий-амалий семинар материаллари. Т., 2000 йил.

  8. Ат-Термизий. Шамоили Мухаммадия. Т., “ Мехнат ” нашр. 1991 йил.

  9. Ат-Термизий. Сахих ат-Термизий. Т., “ F.Fулом номли Адабиёт ва санъат” нашр. 1993 йил.

  10. Беруний Абу Райхон. “ Танланган асарлар”. Т., 1973 йил 157-167 бет.

  11. Беруний Абу Райхон. “£адимги хал³лардан келган ёдгорликлар” Танланган асарлар.

  12. Бойс.М. Зароастрийцы. Верования и обычаи. М., 1988 г. Третье издание, полиостью переработанное. Санкт-Петербург. 1994 г.

  13. Буддизм. Словарь М., 1992 г.

  14. Буддийская философия в средневековой Японии. М., 1998 г.

  15. Барисов А.Б. Роль Ислама во внутренней и внешней политике Египта (XX век). М., 1991 г.

  16. “Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар т´грисида” ги ¤збекистон Республикасининг £онуни (янги тахрир). Адолат. 1998 йил. 224-234 б.б.

  17. Васильев.Л.С. История религий Востока. М., 1996 г.

  18. Волков.С.В. Ранняя история буддизм в Корее. М., 1985 г.

  19. Ж´раев.У. Саиджонов.Й. “Дунё динлари тарихи” Т. 1998 йил.

  20. Закон Божий. Волгоград.1987 г.

  21. Исха³ов.М.М. “Хал³ дахосининг ³адимги илдизлари ва илк куртаклари”. “Тил ва адабиёт таълими” журнали. 1993 йил. №2

  22. Ислам “Энциклапедический словарь” Москва. 1991 г.

  23. Имом Исмоил ал-Бухорий. “Ал-Адаб ал - Муфраз” Т., 1990 йил.

  24. Имом Исмоил ал-Жомеъ ас-Сахих. 1991-1993 йиллар.

  25. Инжил. Стокгольм. 1992 йил.

  26. Исмоил Махмуд. Тошкентдаги Усмон Мусхафининг тарихи. Т., Мовароуннаµр. 1995 йил.

  27. Ислам. Историографические очерки. М., 1991 г.

  28. Из истории древних культов Средней Азии. Христианство. Т., 1994 г.

  29. Й´лдошх´жаев Х.Рахимжонов Д.Комилов М.Диншунослик маърузалар матни. Т., 2000 йил.

  30. Конфуций. Изречения. М., 1994 г.

  31. Кулаков А.Е. Религии мира. М., 1996 г.

  32. Кип – Шербок Д. Кип – Шербок Л. Иудаизм и христианство. Словарь. М., 1995 г.

  33. Кривлев И.А Ислория Религий. М., 1989 г.

  34. Мень А. История религий. М., 1994 г.

  35. Малов С.Е Памятники древнетиерской нисменности: тексть и исследования. М., Л., 1951 г.

  36. Махмудов Т. “ Авесто ” ха³ида. Т., 2000 йил.

  37. Мифь народов мира. В 2-томах М., 1973 г.

  38. Мухаммад Соди³., Мухаммад Юсуф. Тасаввуф ха³ида тасаввур. Т., 2004 йил.

  39. Нажмиддин Кубро. Тасаввуфий хаёт. Т., 2004 йил.

  40. Нажмиддин Коли³ов Тасаввуф. Т., 1996 йил.

  41. Религиознье традиции мира. Буддизм, иудаизм, христианство. Ислом. Справочник шкоьника. Бишкек. 1997 г

  42. Радугин А.А. Введение в религиоведение: теория, история, история и современнье религии. М., 1996.г

  43. Разенбург О.О Трудь по буддизму. М., 1995 г.

  44. Сулайманова Ф. Шар³ ва Гарб. Т., 1997 йил.

  45. Ставиский Б.Я Судьбь буддизма в Средней Азии. По данньм археологии. М., 1998 г.

  46. Усмон Кески ´гли. Хазрати Пайгамбар хаёти. Туркчадан таржима. Т., 1997 йил.

  47. Уватов У. Муслим ибн ал-Хажжож. Т., 1995 йил.

  48. Уватов У. Мухаддислар имони. Т., 1998 йил.

  49. Фромм Э. Психоанализ и релегия. М., 1990 г.

  50. Хрестоматия по исламу. Пер. с арабского. М., 1995 г.

  51. Гураков М.В. Народное движение в Магрибе под значением хариджизма. М., 1990 г.

  52. Шербатской Ф.и браннье трудь по буддизму. М., 1988 г.

  53. Шербатской Ф.И. Теория познания и логика по учению позднейших буддистов. Части 1-2 М., 1995 г.

  54. £уръони Карим маъноларининг таржимаси. Тарж. А .Мансур. Т., 2001 йил.

  55. Fаззолий Абу Хамид. Мукошафат- ул ³улуб. ( £алблар кашфиёти ). Т., 2004 йил.

  56. Хасанов А.А Макка ва Мадина тарихи. Т., 1992 йил.

  57. Хусниддинов З.М. Ислом – й´налишлари, мазхаблар, о³имлар. Т., 2000 йил.

  58. А.Э. Абдусамедов Дин тарихи. Т., 2004 йил

  59. Хусанов С.Х. Миржабхарова Д.С. Т., 2004 йил.




1 £?????. ?? ?????, ??абборов. Жахон динлари тарихи. Т.: ¤збекистон 2002 йил 34-35 бетлар.

1 £?????. ????оров И. ЖабборовС. Жаµон динлари тарихи 48 – бет.

1 £?????. ¤???? миллий энциклокедияси.. Т. 2003. 5-жилд






Download 0,52 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish