Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги в. И. Зуев, О. Қодирхўжаев, М. М. Адилов, У. И. Акрамов сабзавотчилик ва полизчилик

12-жадвал. Иситилмайдиган плёнкали иссиқхоналар тоннел қурилмалар учун экинлар айланиши (Марказий минтақалар учун)

Экинларнинг айланиши рақами	Мавсум мобайнида экинларни навбатлаб жойлаштириш тартиби	Ўсув дари		Маҳсулот чиқишини бошланиши	Маҳсулот, кг/м^2
		бошланиши	тугаши
Баҳорги айланиш (қоплама апрел охири – май бошларида олинади)
1.	Редиска ёки кўкат экинлар (шивит, салат)	1-5/II	15-25/III	5-10/III	3-5
	Помидор кўчати (пикировка қилиш)	10-20/III	10-15/IV	-	-
	Бодринг ёки помидор кўчати	10-15/IV	10-15/VII	25/V-1/VI	4-6
2.	Редиска ёки баргли кўкатлар	1-5/II	10-25/III	5-10/III	3-5
	Помидор ёки бодринг кўчати	20-30/III	10-15/VII	25/IV-10/V	4-6
3.	Бодринг уруғдан	15-20/III	10-15/VII	20-25/V	4-6
4.	Эртаги карам	1-5/II	10-15/V	1-5/V	4-5
Кузги айланишларда (қурилма октабр бошлари – ўрталарида ўрнатилади)
1.	Уруғдан кўк пиёз	20-30/VII	5-10/X	5-10/X	5-6
	Редиска ёки кўкатлар	5-10/X	15-20/XII	10-20/XII	2-3
2.	Шивит	5-15/VIII	1-10/X	1/X	3-4
	Кўк пиёз нўш билан экиб	5-15/X	10-15/XII	1-5/XII	6-8
3.	Помидор ёки бақлажон кўчати	5-15/VII	25/X-1/XI	5-10/IX	2-3
	Қиш олди карам кўчати	15-20/XI	1-5/V	15-20/IV	2-3

Баҳор даврида баҳорги плёнкали иссиқхоналар ва вақтинчалик плёнкали қурилмаларда биологик иситиш усулини қўллаб, улардан янада самаралироқ фойдаланиш мумкин.
Парниклар. Ўзбекистоннинг йирик иссиқхона хўжаликларида парниклардан фойдаланилмайди. Улар фақат кичик деҳқон хўжаликлари, томорқа ва дала боғларида қўлланилади. Бунда уларда аксарият очиқ дала учун кўчат етиштирилади. Улар кўчатлардан бўшаганидан сўнг эртаги сабзавот етиштирилади.
13-жадвал. Биологик усулда иситиладиган парникларда экинларнинг айланиши (Марказий минтақалар учун)

Экинларнинг айланиш рақами	Мавсум мобайнида экинларнинг алмашиниш тартиби	Ўсув даври		Маҳсулот чиқишининг бошланиши	Маҳсулот, кг/м^2
		бошланиши	тугаши
1.	Карам кўчати	10-25/XII	25/VII-5/III	10-20/VII	8-10
	Помидор кўчати (пикировка)	25/II-5/III	20-25/IV
	Бодринг ёки помидор кўчат билан	20-25/IV	10-20/VII
2.	Карам кўчати	10-25/XII	25/II-5/III	20/IV-1/V	10-12
	Помидор ёки бодринг кўчатдан	25/II-5/III	15-20/VII
3.	Редиска ёки кўкат экинлар	10-15/I	25/II-1/III	10-20/II	7-8
	Бодринг ёки помидор кўчат билан	25/II-1/III	15-20/VII	20/IV-1/V	10-12
4.	Редиска ёки кўкат экинлар	20-25/XII	20-25/II	1-10/II	7-10
	Помидор кўчати	25/II-5/III	20-25/III
	Бодринг ёки помидор кўчатдан	20-25/IV	10-20/VII	1-15/VI	8-10

Парниклардан фақат сабзавот етиштириш учун ҳам фойдаланиш мумкин. Аммо бу, иссиқхоналар майдонини кенгайиши туфайли томорқа хўжаликларида ҳам кам қўлланилади. Биологик усулда иситиладиган иссиқ ва ярим иссиқ парниклар учун экинлар айланишининг қуйидаги тахминий шакли тавсия этилади (13-жадвал).Кузда парниклар биологик ёнилғи билан тўлдирилгунича уларда гулкарамни етилтириб ўстириш ва помидор меваларини эса етилтириб олиш мумкин.
№ 4 АМАЛИЙ МАШҒУЛОТ
Турли хилдаги ҳимояланган ер иншоотлари учун экинлар айланишининг тахминий шаклини тузиш
Топшириқдан мақсад. Ўқувчилар турли хилдаги ҳимояланган ер иншоотлари учун экинлар айланишининг асосий шакллари (тартиблари) ва мазмуни билан таништирилади.
Услубий кўрсатма. Топшириқни бажариш учун ўқувчилар 2-3 тадан гуруҳларга бўлинади. Ҳар бир гуруҳ ўқитувчидан мустақил вазифа олади, улар рўйхати 14-жадвалда келтирилган.
Вазифани олгандан сўнг, ҳар бир гуруҳ экинлар айланишини тузиш ва чиқадиган маҳсулотни ҳисоблашга киришадилар. Ўқувчилар режа топшириғи ва айрим ҳимояланган ер иншоотларининг турлари майдони бўйича олинган маълумотлар асосида экинлар айланишининг энг самаралисини тузиши ҳамда танланган шаклга пировард баҳони беришлари керак.

14-жадвал. Экинлар айланишини тузиш учун вазифалар рўйхати

Топшириқ рақами	Ишлаб чиқариш режаси, т											Мавжуд иншоотлар
	помидор		бодринг			пиёз (барра)		редиска		кўкат экинлар		Қишки иссиқхоналар, га		Парниклар, (ром юзаси 1,5 м^2, дона)	Иситилмайдиган плёнкали иссиқхоналар, га		Плёнкали тоннел қурилма, га
	Жами	шу жумладан, октабрдан 1 апрелгача		Жами	шу жумладан, октабрдан 1 апрелгача
	500	300		500	300		100		100		200		6	1000		2		3
	700	400		500	300		100		-		50		9	-		4		-
	600	350		500	250		100		100		100		6	-		3		5
	1000	600		1200	700		200		200		400		12	16000		-		10
	150	100		200	150		30		30		50		2	-		2		2
	1200	700		1000	600		300		300		200		18	-		6		-
	1200	700		1000	600		200		200		300		18	-		-		5

Ишни бажариш тартиби. Топшириқ қуйидаги ҳисоботни тўлдириш йўли билан бажарилади (15-жадвал). Иншоотнинг ҳар бир тури учун бир неча экинлар айланишини қўллаш мумкин. Шунинг учун экинлар айланишининг тартиб рақами (2-устун), у экилган майдон кўрсатилади (3-устун). Масалан, биринчи топшириқни бажаришда ёки майдони 6 га бўлган блокли иссиқхона учун ҳар бирининг майдони 20000 м² дан иборат уч айланиш шакли ёки экинларни тўрт айланиш шакли биринчи ва иккинчи учун 20000 м² бўлган ва учинчи ва тўртинчи учун майдони 10000 м² дан бўлган экинлар айланиши шакли қабул қилиниши мумкин.
15-жадвал. Экинлар айланиш бўйича топшириқни бажарилганлиги тўғрисида ҳисобот

Иншоот тури

Экинлар айланиши рақами (№)

Инвентар майдон, м^2 (ром)

Фойдаланиш мавсумида экинлар алмашиниши

Етиштириш даври

Маҳсулот чиқишининг бошланиши

Маҳсулот, кг/м^2

Ялпи маҳсулот, т

Экинларнинг айланиши бўйича ялпи йиғилган, т

Барча маҳсулотда помидор ва бодринг улуши,%

Октабрдан апрелгача маҳсулот чиқиши,%

Экинлар айланиши бўйича, жами майдон, м^2

бошланиши

тугаши

1/IV гача

жами

1/IV гача

жами

Қишки иссиқхоналар

Баҳорги иссиқхоналар

Парниклар

Тоннел қурилмалар

Ҳаммаси

Шу лаборатория-амалий машғулотнинг 11-13 жадвалларидан келиб чиққан ҳолда экинлар айланишининг шакли танланилади. Танланган экинлар айланиши шакли (4-устун) ўстиришнинг бошланиши ва тугаши, маҳсулот олишнинг бошланиши, эртаги ва умумий маҳсулот (5-9-устунлар) ҳисоботга ушбу жадваллар асосида ёзилади. Ялпи маҳсулот, маҳсулотдорлик кўрсатгичларини (8-9-устунлар) майдонга кўпайтирилиб (3-устун) аниқланади.
Ҳисоботни кейинги тўлдиришлари (12-15-устунлар) умумий экинлар айланиши бўйича юритилади ва шу экиндан кейинги қаторга ёзилади. Ялпи маҳсулот, ҳар бир экиндан олинган ялпи маҳсулот маълумотлари қўшилиб аниқланади.
Экинлар айланиши бўйича умумий майдон йиғиндиси (15-устун) у ёки бу экинлар айланишида барча ўсимликлар билан банд бўлган майдонлар қўшилиб аниқланади. Барча иншоотлар бўйича экинлар айланиши шакли тузиб чиқилгач, экинлар тури ва даврлари бўйича маҳсулотнинг чиқиш йиғиндиси аниқланади. Бу кўрсаткичлар режа топшириғи билан таққосланади. Келтирилган кўрсаткичлар бўйича сезиларли фарқлар бўлса, тегишли ўзгартишлар ва аниқликлар киритилади.
Топшириқнинг тўғри бажарилганлигини ўқитувчи тўлдирилган ҳисоботни текшириб аниқлайди. Бунда танланган экинлар айланиши шаклининг асосланганлигини, м² дан чиққан маҳсулотдорлик, йиғинди кўрсаткичларни режа топшириғидан фарқланишига алоҳида эътибор беради.