Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимѐ-технология институти

Юсуф Хос Ҳожиб (XI аср). Ҳозирги кунда Юсуф Хос Хожибнинг «Қутадғу 
билик» - «Бахт саодатга бошловчи билим» деб номланган дидактик бадиий-фалсафий 
асари бизгача етиб келган бўлиб, бошқа асарлари маълум эмас. Асар насрий 
муқаддимадан сўнг 77 байтдан иборат шеърий муқаддима билан бошланиб 73 бобнинг 
мундарижаси берилади. Бошланғич боблар ўша давр ананаларига биноан бошланиб, 
оллоҳ ва пайғамбар, ислом динининг фойдаси ва дунѐвий, ижтимоий сиѐсий, ахлоқий 
илмий масалалар билан тугалланади. 
3. IX-XII асрларда халифаликдан ажралиб чиққан мустақил давлатлар 
Сомонийлар, Қорахонийлар, Салжуқийлар ва Ғазнавийлар, Хоразмшоҳлар даврида бу 
мустақил марказлашган давлатларни янада мустаҳкамлаш учун ислом динига, унинг 
таълимотига, тарихий аҳкомларига эътибор бир неча бор кучаяди. Шаҳарларда 
масжидлар ва мадрасалар қурилишига эътибор берила бошлади. Бу даврда ислом 
таълимотига бебаҳо ҳисса қўшган Имом ал-Бухорий ва Исо ат-Термизий каби кўплаб 
уламолар етишиб чиқдилар. Улар шу кунга қадар ҳадис илмининг энг кўзга кўринган, 
бутун мусулмон дунѐси томонидан тан олинган алломалар даражасига кўтарилган 
зотлардир. Имом Бухорий (810-870 йй.) ислом дини масалаларига бағишланган 
йигирмага яқин асар ѐзди. Шу китоблар орасида Бухорийнинг бутун дунѐга машҳур 
қилган асари «Ал-Жоме ас-Саҳиҳ» («Ишончли тўплам»)дир. Бу асар 160 қисмдан 
иборат бўлиб, 3450 бобни ўз ичига олади. Бухорий ҳадисларни тўплаш ва баѐн этишда 
унинг ҳақиқийлига асосий эътибор берган, унинг ҳақиқатга яқинлигини исботловчи 
далилларни келтирган ва шу асосда ҳадисларни классификация қилган олимдир.
Имом ат-Термизий (824-892йй.) Термиздан унча узоқ бўлмаган Буғ қишлоғида 
туғилган. У ҳам Бухорий сингари Шарқнинг жуда кўп шаҳарларида бўлиб, ўз 
билимини оширишга ҳаракат қилади. Ат-Термизий ҳадислардан ташқари филология, 
тарихга оид асарлар ҳам ѐзди. Унинг ўндан ортиқ ѐзган асарлари орасида номини 
бутун мусулмон оламига машҳур қилган асари «Жоми ат-Термизий» ѐки «Сунан ат-
Термизий»дир. Бу асар исломда уламолар томонидан ҳақиқат деб тан олинган
машҳур ҳадислар тўпламидан биридир. Термизийнинг илмий мероси диний аҳамиятга 
эга бўлиши билан бирга, ахлоқий, дидактика тарихида ҳам жуда катта ўрин эгаллайди. 
Тасаввуф, яъни сўфийлик ислом дини асосида шаклланган диний фалсафий оқим 
бўлиб, покланган, зоҳид, тақводорлик маъносини англатади. Унинг асосида бу дунѐ 
лаззатларидан воз кечиш асосида оллоҳга етиш, уни билиш, у билан бирлашиш 
йўлини қидириш ѐтади. Сўфийлик Қуръон ва шариат талабларини албатта сўзсиз 
бажариш, ўзини худонинг қули деб билиш кабилар, ўз хохиши билан тозаланиб, 
оллоҳга, руҳий маънавийликка сингиш орқали эришишга асосланади. Тасаввуф 
таълимоти асосида инсон фаолияти ва унинг камолоти ѐтади.