Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент Давлат Техника университети

Ko’mir elektrodlarning parametrlari

Elektrod turi	Zichligi, x10^3 kg/m^3	Solishtirma qarshiligi, mkOmm	Massaga Nisbatan kukuni %	Cho’zilishdagi mustahkamlik, r MPa	Siqilishdagi mustahkamlik, MPa
Ko’mirli	1,5	50	5-12	700-1100	2300-4100
Grafitlangan	2,0	15	0,03-0,2	600-700	200-500

Cho’tkalar elektr mashinasining aylanuvchan va qo’zg’almas qismlari orasida elektr kontakt hosil qilib beradi. Ular ko’mir-grafitli (UG), grafitli (G), elektrgrafitlangan (EG), mis-grafitli (MG) turlarga bo’linadi.

Chiziqli bo’lmagan va simsiz rezistorlarda o’tkazgich materiali sifatida tabiiy grafit qorakuyasi, pirolitik uglerod hamda yuqori qarshilikka ega metal qotishmalari qo’llaniladi. (14-jadval).
Qurum mayday dispersli uglerod bo’lib, unga lok ao’shilganda solishtirma qarshiligi kichik mahsulot hosil bo’ladi. Undan yuqori kuchlanishli elektr mashinalarida elektr maydoning tekislashda foydalaniladi.
14-jadval
Grafit va pirolitik uglerod parametrlari

Material	Zichligi, x10^3 kg/m^3	Solishtirma qarshiligi, mkOmm	Solishtirma qarshiliklarning harorat koeffitsienti, 10^4, K^-1	Chiziqli kengashish harorat koeffitsienti, 10^6, K^-1
Polikristalli grafit	2,26	8	-10	7,5
Monokristalli grafit: bazis tekisliklari yo’nalishida	2,24	0,4	-9	6,6
Bazis tekisliklariga ko’ndalang yo’nalishda	2,24	100	-400	2,6
Pirolitik uglerod	2,10	10-50	-2	6,5-7,0

13-ma’ruza. Yarim o’tkazgich materiallar


Reja:

1. 
   Asosiy tushunchalar.
   
2. 
   Yarim o’tkazgichning elektr o’tkazuvchanligi.
   

Asosiy tushunchalar.
Normal haroratdagi solishtirma qarshiligi o’tkazgichlarnikidan katta, biroq dielektriklarnikidan kichik bo’lgan materiallar yarim o’tkazgichlar deb ataladi. Bu turkumga electron elektr o’tkazuvchanlikka ega va solishtirma qarshiligi 10^-6-10⁺⁸ Omm bo’lgan materiallar kiradi. Yarim o’tkazgichlardagi elektronlar soni boshqa materiallarga nisbatan ancha kam bo’ladi. Yarim o’tkazgichlarning elektr o’tkazuvchanligi tashqi energetic ta’sirga va mazkur jism tarkibidagi qo’shimchalarga ko’p jihatdan bog’liqdir. Yarim o’tkazgichning elektr o’tkazgichning elektr o’tkazuvchanligi boshqarish harorat, nur, elektr va magnit maydoni, mexanik kuchlanishga asoslangandir.
Yarim o’tkazgichlarda elektr o’tkazuvchanlikning ikki: electron (n) va electron-teshik (p) turi mavjud bo’lib, ular jismda p-n o’tishini vujudga keltiradi. Bunday jismlarga katta va kichik kuvvatga ega turli xildagi elektr to’g’rilagich, kuchaytirgich va generatorlar misol bo’la oladi. Ulardan boshqariladigan, turli xil merakkab moslamalarda keng mikyosda foydalaniladi. Amalda qo’llanilayotgan yarim o’tkazgichlar, asosan, oddiy (ularning tarkibi bitta kimyoviy element atomlaridan tashkil topgan) va murakkab (ularning tarkibi ikki yoki undan ortiq kimyoviy elementlarning atomlarodan tashkil topgan) xillarga bo’linadi.
Yarim o’tkazgichli o’zgartkichlar turli ko’rinishdagi energiya (issiqlik, yorug’lik)ni elektr energiyasiga aylantirib beradi. Yarim o’tkazgichli o’zgartkichlarga misol tariqasida quyosh batareyasi va termoelektrik generatorlarni keltirish mumkin. Past o’zgarmas kuchlanishdagi rekombinatsiyali chaqnash (electron-teshikli o’tishga asoslangan) nur uzatish manbau va hisoblash mashinalarining axborot chiqarish qurilmalarida ishlatiladi.
Yarim o’tkazgichlardan isitkich asboblarda, radioaktivli nur indikatorlarida va magnit maydon kuchlanganligini o’lchashda foydalaniladi. Hozirgi davrda shishasimon va suyuq yarim o’tkazgichlar o’rganilmoqda. Oddiy yarim o’tkazgichlarning (15-jadval) texnikada keng qo’llaniladiganlariga kremniy, germaniy va selen kiradi. Murakkab yarim o’tkazgichlar Mendeleev davriy sistemasidagi turli gruppa elementlari birikmasidan, masalan, A^IV B^IV formulali (SiC), A^IIIB^V (JnSb, CaAs, CaP), A^IIB^VI (CdS, ZnSe) elementlar birikmasidan, shuningdek, ba’zi oksidlar (Cu₂O) dan iborat. Yarim o’tkazgichli kompozitsiyalarga (tirit, silit), spool bilan birikkan kremniy karbid (SiC) va grafitli yarim o’tkazgichlar misol bo’la oladi.
Yarim o’tkazgich ishlatilgan asbob-uskunalar xizmat muddatining yuqoriligi, hajmi va og’irligining nisbatan kichikligi, oddiy va ishonchli ishlashi, iqtisodiy samaradorligi va boshqa sifatlari bilan ajralib turadi.

15-jadval