Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

 
 
Асосий ҳисобий схемалар. Ҳисобий схемалар меъёрий ҳужжатлар 
асосида белгиланади. Бунда албатта қуйидагиларни ҳисобга олиш шарт: 

---

175 
4.1.3. Тўғонларнинг чегаравий ҳолатлар бўйича ҳисоби 
 
Чегаравий ҳолатлар бўйича ҳисобларнинг хусусиятлари. Чегаравий 
ҳолатлар бўйича ҳисоблаш усулининг фарқли хусусияти шундаки, унда бошқа 
усулларда қўлланиладиган фақат битта заҳира коэффициентининг ўрнига бир 
гуруҳ статик асосланган бўлакланган заҳира коэффициентлари (йиғинди 
юкламалар 
ю
n
, ишлаш шароити 
Т
m
, ишончлилик 
н
К
, ортиқча юклама 
n
, 
материал бўйича заҳира 
м
К
коэффициентлари) қўлланилади. 
Тўғонларни чегаравий ҳолатлар бўйича ҳисоблари икки гуруҳ бўйича 
олиб борилади: биринчи гуруҳ – эксплуатацияга яроқсизлиги бўйича 
(эксплуатацияга яроқсизлик тўғон ёки замин материалининг мўртлик, 
чарчаганлик ёки пластик бузилиши оқибатида тўғон ёки унинг 
элементларининг устиворлигини йўқотиши ёки ўпирилиши, иншоот ёки 
заминнинг хавфли силжиши, аварияга олиб келувчи йирик ёриқларнинг пайдо 
бўлиши ва ҳ.к. натижасида бошланиши мумкин); иккинчи гуруҳ-меъёрда 
эксплуатация қилишга яроқсизлик бўйича (иншоотнинг таъмирлаш талаб 
этувчи, меъёрда эксплуатация қилишни қийинлаштирувчи ҳолати, масалан, 
фильтрация ва қарши босимнинг кўпайиши, ёриқнинг очилиши, йўл қўйиб 
бўлмайдиган деформацияларнинг пайдо бўлиши, яъни тўғоннинг чидамли-
лигини пасайишига олиб келувчи ҳолатлар). 
Биринчи гуруҳ чегаравий ҳолатлар бўйича тўғоннинг умумий мустаҳ-
камлик ва устиворликка, ҳамда элементларнинг маҳаллий мустаҳкамликка 
ҳисоблари бажарилади; иккинчи гуруҳ бўйича эса заминнинг маҳаллий 
мустаҳкамликка, ёриқ ва деформациялар пайдо бўлишига, бетон конструк-
цияларда қурилиш чокларининг ва темир-бетон конструкцияларда ёриқ-
ларнинг очилишига ҳисоблари бажарилади. Чегаравий ҳолатларга келиб 
қолганлигини баҳолаш ҳисобий куч, кучланиш, деформациялар, кўчиш, 
ёриқлар очилиши ва ш.к.ларни ҚМҚ ва техник шартларда белгиланган мос 
келувчи юк кўтариш қобилияти, материаллар қаршилиги, ёриқлар 

---

176 
очилишининг меъёрий катталиклари, деформациялар ва ш.к. мезонларга ўзаро 
таққослаш орқали амалга оширилади. Тўғон ва заминларнинг умумий 
мустаҳкамлик ва устиворликка ҳамда баъзи элементларнинг маҳаллий 
мустаҳкамликка ҳисобларини бажаришда биринчи гуруҳ чегаравий ҳолатларга 
келиб қолганлигини баҳолаш қуйидаги шартлардан бири бўйича амалга 
оширилади: 
н
Т
х
ю
K
R
m
N
n
/

ёки 
н
a
б
Т
хис
ю
K
R
R
Ф
m
n
/
)
,
(


(4.30) 
бунда 
ю
n
– йиғинди юкламалар коэффициенти; асосий йиғинди юклама ва 
таъсирлар учун 
ю
n
=1, ўта муҳим йиғинди юклама ва таъсирлар учун
ю
n
= 0,9, қурилиш даври учун 
ю
n
= 0,95; 
T
m
– ишлаш шароити коэффициенти, у 
тўғон, унинг элементлари ва заминнинг ҳамда материалларнинг ишлашини 
ўзига хос хусусиятларини, чегаравий ҳолат тури, ишчи ва аниқ ҳисоблар 
боғланганлигини, ҳисобий схемаларнинг бир-бирига яқинлашишини, 
ҳисобларнинг эксплуатация шароитлари билан алоқасини, куч омиллари ва 
деформацияларнинг қайта тақсимланишини инобатга олади. Тўғон