Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

 
7.1.1. Сув олиш иншооти яқинида дарё ўзанларини ростлаш 
Дарёдан сув олишдаги ўзанларнинг ростлашнинг асосий вазифаси 
каналларга план асосида сув олишни таъминлаш билан бирга, бу сув билан 
бирга каналларга кирадиган йирик чўкиндиларнинг кам миқдорда бўлишини 
таъминлашдан иборат. Бу вазифанинг бажарилиши сув оладиган иншоот 
яқинида сувнинг оқиш шароитига анчагина боғлиқ. Сув олиш шароитини 
яхшилаш учун, кўпинча иншоот яқин ерларидаги ўзанларда қатор ростлаш 
ишлари косплекси бажарилади. Дарёдан тўғонсиз ва туғонли сув олиш 
масалалари ва уларнинг таркиби қатор ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. 
Тўғонсиз сув олишда ўзанларни ростлаш. Суғориш, сув таъминоти ва 
энергетика эҳтиёжлари учун дарёдан сув олиш соҳасидаги қатор мисоллар 
оқимларни ростлаш иншоотлари ва бу билан боғлиқ бўлган ишлар, айниқса 
дарёдан туғонсиз сув олиш катта аҳамиятга эга эканлигини кўрсатди. Тўғонсиз 
сув олиш ишлаш шароитини яхшилаш учун қуйидаги тадбирларни амалга 
ошириш лозим: 1) ҳаракат қилаётган тубдаги чўкиндилар сув олиш иншооти 
қирғоғидан четга суриб юбориш; 2) оқим динамик ўқининг нотурғун ҳолатида 
оқим ўзагини бир зайлда ушлаб туриш; 3) дарёда бошқарувчи сув сатҳларини 
сақлаш; одатда текисликдаги дарёларда сув камчил бўлган вақтларда сув олиш 
шароити жиддий қийинлашади. 
Юқоридаги биринчи талаб иккита йўл билан амалга оширилади: 1) сув 
олиш иншоотини табиий ёки сунъий равишда ҳосил қилинган ботиқ қирғоққа 
жойлаштиришга ҳаракат қилинади; 2) шитлардан ташкил топган сузувчи 
оқимни йўналтирувчи тизимлар ёрдамида тубдаги ҳаракатланаётган 
чўкиндиларни сув олиш иншоотидан четга суриб юборилади. (7.1 - расм). 
Оқимни йўналтирувчи тизимлар (7.1 - расм) учун В.М.Потанов ва унинг 
шогирдлари томонидан тавсия этилган қуйидаги белгилар киритилди:

---

275 

-щит текислиги ва оқим динамик ўқи ўртасидаги бурчак, 16...25
0
оралиғида қабул қилинади (ўртача 20
0
); 

-тизим тармоғи йўналишга 
перпендикуляр ва оқим динамик ўқи ўртасидаги бурчак 16...20
0
оралиғида 
қабул қилинади; 

- оқим тармоқ йўналишига перпендикуляр бўлган ва оқим 
динамик ўқи орасидаги бурчак 45...75
0
оралиғида қабул қилинади; сув олиш 
бурчаги 90
0
бўлганда 

= 60
0
; сув олиш бурчаги ўтмас бўлганда 
0
75
=

; сув 
олиш бурчаги ўткир бўлганда 
0
45
=

; 
Д
b
- тизимни ўрнатилиш кенглиги, 
В.А.Шаумян буйича 
(
)
4
,
0
17
,1
+
=
К
b
T
га тенг (бунда 
д
/ q
q
K
k
=
- канал ва 
дарёнинг солиштирма сарфлари нисбати; улар ҳар декадаги ўртача сарфлари 
буйича аниқланади: 
к
к
b
q
/
Q
к
=
ва 
д
д
/
Q b
q
Д
=
; 
к
Q
, 
д
Q , 
к
b
, 
д
b
- мос равишда 
канал ва дарёнинг сарфлари ва сув чизиғи буйича кенгликлари).
7.1 - расмдан кўриниб турибдики оқимни йўналтируви тизим узунлиги 

Sin
b
L
/
=
. Тизимлардаги шитнинг узунлиги учун қуйидаги ифода қабул 
қилинган 
h
h
l
ш
5
,1
sin
/
6
,
0

=

бунда- 
h
-оқим чуқурлиги. Шитнинг тўлиқ 
баландлиги 
'
ш
h
ни шитнинг сувга чўкиш чуқурлигининг 0,2…0,3 м заҳира 
қолдириб белгиланади, яъни 
м
h
h
ш
2
,
0
33
,
0
'
+
=
. Тизимидаги шитлар орасидаги 
масофа В.А. Шаумян буйича 
(
)


sin
/
sin
8
,
0
...
6
,
0
l
l
ш
=
, шитлар сони эса 
l
L
n
/
=
. 
7.1 - расм. Тўғонсиз сув олишда оқимни йўналтирувчи тизимини жойлаштириш: