Бозор иқтисодиёти - товар-пул муносабатларига асосланган ва уларга хос иқтисодий қонунлар асосида амал қиладиган иқтисод. Бозор иқтисодиёти азалдан мавжуд, у бир неча минг йиллардан ривожланиб, турли ижтимоий-иқтисодий тизим доирасида сақланиб келади, иқтисодий тараққиёт соҳасидаги умуминсоний қадрият ҳисобланади.
Бозор инфратузилмаси - бозор иқтисодиёти учун ҳар хил хизмат кўрсатувчи соҳалар; унга банклар, жумладан, тижорат банклари, биржалар, аукционлар, савдо уйлари, ташқи савдо фирмалари, солиқ ва божхона муассасалари, тижорат ва тадбиркорлик идоралари, воситачи фирмалар, савдо-сотиқ уюшмалари, концернлар, консорциумлар ва бошқалар киради.
Бозор қонунлари — пул воситасида бозордаги товар айирбошлашнинг моҳиятини ифода этувчи, уни бошқариб тартибга солиб турувчи иқтисодий қонунлар мажмуидир. Улар жумласига қиймат қонуни, талаб ва таклиф қонуни ҳамда пул муомаласи қонуни киради. Бозор қонунлари бозор муносабатларини тартибга солувчи қонунлар бўлиб, улар объектив тарзда амал килади, шу сабабли уларни эътиборга олмаслик ҳеч мумкин эмас. Бозор катнашчилари бу қонунларни идрок этиб, ўз фаолиятларини улар талабига мослашувдир, яъни талаб ошса, нарх ҳам оширилади, агар пасайса — туширилади. Жамият бозор қонунларига бўйсуниб, бунда давлат муомалага фақат керакли миқдорда пул чиқаради. Агар пул кўпайиб, қимматчилик юз бериб, пул кадри тушиб кетса, ортиқча пул муомаладан чиқарилади, пул билан товар ўртасидаги мувофиқлик таъминланади. Бозор қонунларини англаган ҳолда давлат инфляцияга қарши тадбирларни амалга оширади. Бу қонунларда уларни ифода этувчи иқтисодий (қиймат) дастакларга (нарх, фоиз, фонда, дивиденд, харажат ва ҳ.к.) таъсир этиб, уларни шароитга мослаштириш оркали кўлланилади. Бунда бозор қонунларининг иқтисодиётга таъсири бозор механизми оркали амалга ошуви назарда тутилади.
Бозор муносабатлари - сотувчи билан харид ор, ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчи ўртасидаги иқтисодий алоқалар. Олди-сотди хусусида товар ва пул эгалари ўртасидаги муносабатлар юзага келадики, уларнинг конкрет ижрочиси корхона, фирма, компания, ташкилот, айрим шахс, ҳатто давлат қиёфасида намоён бўлади. Бозор муносабатлари бозорнинг турларига қараб хилма-хил бўлиши мумкин: товар бозори, меҳнат бозори, қимматли қоғозлар бозори, инвестиция бозори. Эркин бозор муносабатларининг бир қатор тамойиллари мавжуд. Бозор муносабатлари эркин, ихтиёрий ва тенг ҳуқуқли бўлиши; мавжуд, ташкил топтан нархлар ва тарифлар асосида юзага чиқиши; харид ор ва сотувчи бир-бирини ўзи билганича, ўз ихтиёри билан танлаб олиши; бозор иштирокчиларидан биронтаси монопол мавқега эга бўлмаслиги; бозор иштирокчилари ўртасидати алоқалар соғлом рақобатга асосланиши лозим. Рақобат воситаси эса сифатли товарлар ишлаб чиқариш ва уларга кетган сарф-харажатларни камайтиришдир.
Do'stlaringiz bilan baham: |