Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети ж. Ж. Жалолов, И. А. Ахмедов, С. Н. Абдураҳимов

5-чизма. Рақобатнинг бешта кучи
-чизма. Тармоқдаги рақобатни белгиловчи бешта куч.
Бу бешала кучдан ҳар бирининг катталиги тармоқдан тармоққа қараб ўзгариб бораверади ва оқибатда тармоқларнинг фойдалилигини аниқлаб беради. Бу кучларнинг ҳаракати қулай шаклланадиган тармоқларда кўп сонли рақобатчилар қўйилган капиталдан юқори фойда олишлари мумкин. Бир ёки бир нечта куч ноқулай таъсир қиладиган тармоқларда эса камдан-кам фирмалар узоқ муддат давомида юқори фойдани сақлаб қолишлари мумкин. Рақобатнинг беш кучи тармоқнинг фойдалилигини белгилаб беради, чунки улар фирмалар ўрнатадиган нархларга, фирмалар қиладиган харажатларга, ушбу тармоқда рақобат қилиш учун зарур бўлган капитал қўйилмалар ҳажмига таъсир кўрсатади.
ТИФда фирмалар ўз стратегиялари орқали бу бешта кучни у ёки бу томонга ўзгартириб юборишлари мумкин. Масалан, авиакомпанияларда компьютер ахборот тизимларини киритиш янги рақобатчиларнинг пайдо бўлишини қийинлаштиради. Чунки бундай тизими миллионлаб долларга тушиши мумкин.
Тармоқнинг тузилиши ТИФдаги рақобат учун бир қатор сабабларга кўра муҳимдир. Биринчидан, турли тармоқлардаги тузилишнинг турличалигини ҳисобга олганда муваффақиятли рақобат учун турли талабларни бажариш керак. Кийим чиқариш каби тарқоқ тармоқда эса самолётсозликдагига қараганда бутунлай ресурслар ва кўникмалар талаб қилинади.
Иккинчидан, кўпинча юқори ҳаёт даражаси учун муҳим бўлган тармоқлар айнан жозибали тузилишга эга тармоқлардир. Жозибали тузилишга ва янги рақобатчилар учун технология, махсус кўникмалар жиҳатидан оғир меҳнат шароитларига эга бўлган тармоқлар кўпинча меҳнатнинг юқори маҳсулдорлик даражасига эга ва қўйилган капиталдан катта фойда келтиради.
Ниҳоят ТИФдаги рақобатда тармоқ тузилиши муҳимлигининг яна бир сабаби шундан иборатки, тузилишнинг ўзгариши мамлакат учун янги тармоқларга кириб боришга реал имконият яратади. Масалан, нусха кўчирувчи техника чиқарадиган япон фирмалари бу соҳадаги америкалик етақчилар билан муваффақиятли рақобат қила бошладилар (аниқроғи «КСЕРОКС» ва ИБМ). Бунинг боиси улар деярли эътиборсиз қолдирилган бозор сектори, яъни кичик ўлчамли нусха кўчириш аппаратларига мурожаат қилдилар, харид орга янгича ёндошдилар (тўғридан-тўғри сотиш ўрнига дилерлар орқали сотиш), ишлаб чиқаришни ўзгартирдилар (кичик серияда чиқариш ўрнига оммавий ишлаб чиқиш) ва нархларни ташкил қилишга янгича ёндашдилар (буюртмачига қиммат тушадиган прокатга бериш ўрнига сотиш). Бу янги стратегия тармоққа кириб боришни енгиллаштирди олдинги етакчининг устунлигини йўққа чиқарди.