Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

12.2. Молиявий натижаларни аниқлаш ва ҳисобини ташкил қилишнинг хуқуқий-меъёрий асоси.
Молиявий натижани аниқлаш тартиби Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54 – сонли қарори билан «Маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида»ги Низом асосида олиб борилади.
Ушбу Низомнинг аҳамияти катта бўлиб, у солиққа тортиладиган фойда билан бухгалтерия счётида (баланс фойда) ҳосил бўладиган фойда фарқини аниқлаш имкониятини беради.
Харажатлар таркиби тўғрисидаги Низом бир томондан, хўжалик субъектларига ҳисобот даври ичидасодир бўлган харажатлар ва даромадлар тўғрисидаги аниқ маълумотларни олиш имкониятини берса, иккинчи томондан, солиқ қонунларига биноан солиқ органларига ҳисоботларни тузиб, топшириш имкониятини беради.
Хўжалик субъекти баланс фойдасини аниқлаш учун сотишдан тушган тушумдан олиб ташланадиган харажатлар рўйхати ушбу Низомнинг асосий матнида келтирилган. Бундан кейин хўжалик субъекти бухгалтерия ҳисоби счётларида кўрсатилган фойдани солиқ қонунчилигига биноан тузатилиб солиққа тортиладиган фойдани аниқлайди. Бухгалтерия ҳисоби счётларидаги фойдани солиқ қонун-чилигига биноан тузишга мисол қилиб нормадан ортиқ харажат-ланган сафар харажатлари, реклама харажатлари ва бошқаларни келтириш мумкин.
Демак, солиққа тортиладиган базани ҳисоблаб чиқиш учун бу харажатларни солиққа тортиладиган фойдага қайтадан қўшиш керак. Бунинг натажасида хўжалик юритувчи субъект қуйидаги маълумотларга эга бўлади:
- хўжалик субъектининг қайси бўлинмаларидан қанча ишлаб чиқариш, молиявий ва бошқарув фаолияти натижасида қанча фой-да олинди;
- хўжалик субъектининг якуний фаолиятига давлатнинг солиқ сиёсати қанчалик таъсир қилганлиги;
- якуний натижада хўжалик субъекти бюджетга қанча пул ўт-казиб бериши.
«Харажатлар таркиби тўғрисида»ги Низомда айтилганидек, ишлаб чиқариш – хўжалик фаолияти натижасида хўжалик субъекти томонидан даромад қуйидаги асосий бўлимлар бўйича акс этти-рилади:
- сотишдан олинган соф тушум;
- асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар (операцион да-ромадлар);
- молиявий фаолиятдан олинган даромадлар;
- фавқулодда фойда.