Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти магистратура бўлими

TASIX indeksi bo'icha 2014 yilda aktsiyalar birja bozorining valatilligi²² (oyma – oy).

Ko'rsatkich	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12
Indeks	115	133	112	55	97	113	71	52	92	64	51	195
Odingi indeksning ekstrimumidan og'ishma,%	x	18	-21	-57	42	16	-42	-19	40	-28	-13	144

Ikkilamchi qimmatli qog'ozlar bozorining barqaror va davomli emasligidan va aktsiyalarni qiymatida baxolanmaganligi hamda aktsiya kurslarining pasayib borishi bu riskni to'g'ri baxolash imkonini bermaydi. Lekin birja bozorining valatillik darajasini kuzatish mumkin (9 - jadval).

Mazkur 8 – jadvaldan xulosa qilib shuni ta'kidlash mumkinki, O'zbekiston aktsiyalari bozori boshqa bozori shakllanayotgan mamlakatlar kabi juda valatillik darajasi baland bo'lgan tabiatga ega. Bunday tabiat qisqa va o'rta muddatlarga saqlanib qolishi mumukin. Buning natijasida bozor riski qimmatli qog'ozlar bozori muvofiqlashtiruvchilarining aloxida e'tiborini tortadigan predmet bo'lishi lozim.

O'zbekiston qimmatli qog'ozlar bozori o'zining sifat va miqdor ko'rsatkichlari bilan ko'p jixatdan Rossiya qimmatli qog'ozlar bozoridan ortda qoladi. Xususan, misol tariqasida shuni keltirish mumkinki, Rossiya qimmatli qog'ozlar bozorining zamonaviy xolatini baxolab, 2008-2013 yillarda bozor xajmi va likvidligi 5 marotaba ortganligiga guvox bo'lish mumkin. Bunda aktsiyalar bozori kapitalizatsiyasi 200 mlrd. AQSh dollaridan ortib ketdi, aktsiyalar bozorining YaIMga nisbati esa 45 %ni tashkil etadi. Qimmatli qog'ozlar bozorining umumiy xajmi esa 210 mlrd. AQSh dollaridan ortib ketdi.

Tarkibiga 1996 yilda, avvallari Moliya vazirligi qoshida faoliyat yuritgan qimmatli qog'ozlar va birjalar bo'yicha komissiya bazasida tuzilgan Qimmatli qog'ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish Markazi kiritilgan bo'lsada, Davlat Mulki Qo'mitasi qimmatli qog'ozlar bozorini rivojlantirishda katalizator rolini bajarmayapti. Bunday tandem xususiylashtirilgan korxonalarda davlat aktsiyalari paketini boshqarishda ham, korporativ qimmatli qog'ozlar bozorini rivojlantirishda ham kutilgan natijani bergani yo'q. Natijada esa qimmatli qog'ozlar bozorida xozirgi muammolar yuzaga keldi. Oqibatda so'nggi uch yil davomida ochilgan aktsiyadorlik jamiyatlarining soni 01.01.2014 yil xolatiga 2114 donani va ular aktsiyalarining umumiy xajmi 2927,3 mlrd. so'mni tashkil etdi. Shu bilan birga qo'shimcha emissiyalar miqdori 569,6 mlrd. so'mni tashkil etdi, ya'ni 2012 yilgi nisbatan 25,7 %ga o'sish kuzatildi. Aktsiyalar bo'yicha dividendlarning o'z vaqtida to'lanmasligi ommaviy xarakter kasb etgan. 2012 yil yakunlariga ko'ra xisoblangan 146,0 mlrd. so'mlik dividendlarning 32,5 mlrd. so'mlik qismigina (22,2%) o'z vaqtida to'landi. Bundan tashqari turli xil sabablarga ko'ra 2011 yil va avvalgi yillar yakuni bo'yicha xisoblanagan dividendlarning bir qismi ham to'lanmagan (5,3 mlrd. so'm).

2013 yilda asosiy kapitalga investitsiya xajmi 3012,9 mlrd. so'mni tashkil etib, bu ko'rsatkich nominal bo'yicha chiqarilgan va qimmatli qog'ozlar bozori orqali joylashtirilgan qimmatli qog'ozlar umumiy xajmidan biroz ortiqroqdir. Agar R/E ko'rstkichi (aktsiya o'rtacha kursining bir aktsiyaga to'g'ri keluvchi o'rtacha dividend miqdoriga nisbati) bo'yicha baxolaydigan bo'lsak, 10 – jadvalda keltirilgan xolatga guvox bo'lamiz.

10-jadval.