Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

Bitiruv  malakaviy  ishining  tarkibi  kirish,  3  ta  bоb,  хulоsa, 

fоydalanilgan adabiyotlar ro’yхatidan ibоrat. 

---

6 

 

I BOB. TIJORAT BANKLARI INVESTITSION FAOLIYATINING 

IQTISODIY MAZMUNI 

 

1.1.  Investitsiyalar va ularning bozor iqtisodiyotida tutgan o‘rni 

O‘zbekiston  davlat  mustaqililiga  erishgan  dastlabki  yillardan  boshlab 

milliy  iqtisodiyotni  rivojlantirishning  o‘ziga  xos  yo‘nalishini  belgilab  oldi. 

Bugungi  kunda  rivojlangan  investitsion  faoliyatning  yo‘lga  qo‘yilishi 

hukumatimiz olib borayotgan oqilona investitsiya siyosatining natijalaridan biri 

ekanligini  ta’kidlab  o‘tilganidek,  iqtisodiyotni  tarkibiy  jihatdan  qayta  qurilish, 

eksport  imkoniyatini  kengaytirish  sohasida  belgilangan  yo‘nalishlar  kuchli 

investitsiya  siyosatini  o‘tkazish  bilangina  ro‘yobga  chiqadi.  Shu  bilan  birga, 

Prezidentimiz  “Jahon  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozi,  O‘zbekiston  sharoitida  uni 

bartaraf 

etishning 

yo‘llari 

va 

choralari” 

asarida 

ta’kidlaganidek 

“Mamlakatimizda  tarkibiy  o‘zgarishlarni  izchil  amalga  oshirishda  qulay 

investitsiya muhitining yaratilganligi asosiy omil bo‘lib kelmoqda”

2

. 

Keng ma’noda, investitsiya deganda turli shakllarga, moddiy ishlab chiqarish va 

moliyaviy  aktivlarga  bo‘sh  turgan  pul  mablag‘larining  kapital  qo‘yilmasini 

tushunamiz.Investitsiya  siyosati  har  qanday  davlatning  iqtisodiy  rivojlanishi  va 

unda  ishlab  chiqarishni  kengaytirishning  eng  asosiy  yo‘nalishlaridan  biridir. 

Shunday ekan, milliy iqtisodiyotni har tamonlama rivojlantirish faol investitsiya 

siyosatini yurgazishni talab qiladi. Shunga ko‘ra, iqtisodiyotni faol rivojlantirish 

keng  miqiyosdagi  investitsiyalarni  talab  qiladi.  Bank  sektorining  asosiy 

vazifalari  pul  mablag'larini  jamg'arish  va  ularni  kredit  va  investitsiyalarga 

aylantirish  hisoblanadi,  omonatchilar  va  banklarning  boshqa  kreditorlari  oldida 

ishonchni mustahkamlash, ularning manfaatlarini himoya qilish hisoblanadi. 

Demak,  Investitsiyalar  har  qanday  iqtisodiyotni  harakatga  keltiruvchi 

kuch  ekan,  barcha 

imkoniyatlarimizni  ishga  solib 

iqtisodiyotimizga 

yo‘naltiriladigan  investitsiyalar  hajmini  oshirishimiz  lozim.  Hozirga  qadar 

                                                           

2

 Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari”.-T.: O‘zbekiston, 

2009y.-B-28. 

---

7 

investitsiya  tushunchasi  mohiyatini  iqtisodchi  olimlar  turlicha  talqin  qilib 

keladilar.  Ayrim  iqtisodchilar  uni  “tadbirkorlik  faoliyatiga  daromad  olish 

maqsadida  safarbar  etilgan  barcha  turdagi  boylik”  deb  tushunsalar  ayrimlar 

lotincha  so‘z  bo‘lib,  “solmoq“  degan  ma’noni  anglatgan  holda  “kapital  solish” 

deb ta’riflaydilar. 

Investitsiyalarning  iqtisodiy  mazmun-mohiyati  to‘g‘risida  iqtisodchi 

olimlarm  o‘rtasida  xilma–xil  fikrlar  mavjud.Investitsiyalarga  aniq  bir  ta’rif 

berilmagan. 

Jumladan, 

O‘zbekistonlik 

iqtisodchi 

olim, 

professor 

D.G‘.G‘ozibekov  investitsiyalarning  iqtisodiy  mazmun–mohiyatini  moliyaviy 

kategoriya 

sifatida 

talqin 

etib, 

quyidagicha  ta’rif  berib  o‘tgan: 

“Investitsiyalarning  mazmuni  aniq  va  ishonchli  manbalardan  mablag‘lar  olish, 

ularni  asosli  holda  safarbar  etish,  rikslar  darajasini  hisobga  olgan  holda  kapital 

qiymatini  saqlash  va  ko‘zlangan  samarani  olishdan  iborat  bo‘ladi”

3

.  Samar 

keltiradigan  mulkiy  va  intelektual  boyliklar,  ya’ni  investitsiyalar  quyidagi 

shakllarda bo‘lishi mumkin: 



 

Pul  mablag‘lari,  banklardagi  maqsadli  jamg‘armalar,  aksiyalar  boshqa 

qimmatli qog‘ozlar; 



 

Harakatdagi va harakatda bo‘lmagan mulklar; 



 

Mualliflik  huquqi,  ixtirolardan  foydalanish  huquqlaridan  tashkil  topgan 

mulkdorlik huquqlari va boshqa intelektual huquqlar; 



 

Yer  va  boshqa  tabiiy  resurslardan  foydalanish  huquqlari  hamda 

mulkchilik huquqlari; 



 

Boshqa boyliklar. 

Yuqoridagilardan  kelib  chiqib,  uni  naqadar  keng  ma’noli  tushuncha 

ekanligini  bilishimiz  mumkin.  Shuning  uchun,  Investitsiya  tushunchasiga  ta’rif 

berayotganda  uning  barcha  jabhalarini  hisobga  olmog‘imiz  lozim.  Bu  atamani 

barcha  jihatlarini  umumlashtirib  quydagicha  ta’rif  berishimiz  mumkin. 

Investitsiya  bu  - foyda olish  yoki ijtimoiy  samaraga  erishish maqsadida davlat, 

yuridik  va  jismoniy  shaxslar  tomonidan  cheklangan  imkoniyatlardan  samarali 

                                                           

3

 Abdullayeva Sh.Z. “Bank risklari va kreditlash”.-T.: Moliya,2002y.-B-15. 

---

8 

foydalanib  cheklanmagan  ehtiyojlarni  qondirish  uchun  iqtisodiyotni  barcha 

sohalariga  sarflangan  barcha  turdagi  boylik  turlaridir.  Bu  o‘rinda  biz 

yurtboshimiz  I.A.Karimovning  “Investitsiya  sohasi  mamlakatning  iqtisodiy 

mustaqilligini, barqarorligini ta’minlaydi va xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari 

o‘sishi, bo‘lg‘usi yuksalishning poydevori bo‘lib xizmat qiladi”-deb ta’kidlagan 

fikrlarini esga olamiz

4

. 

Professor  N.H.Haydarov  investitsiyalar  mazmun–mohiyatiga  quyidagi 

ta’rifni  beradi:  “Investitsiya  -  bu  mulk  shaklidan  qat’iy  nazar,  tadbirkorlik 

asosida  faoliyat  ko‘rsatayotgan  jismoniy  va  yuridik  shaxslar  yoki  davlatning 

iqtisodiy  va  ijtimoiy  samara  olish  maqsadida  o‘z  boyliklarini  qonun  doirasida 

bo‘lgan har qanday tadbirkorlik ob’ektiga sarflashidir”

5

. 

O‘zbekiston  Respublikasining  1998-yil  24-dekabrdagi  “Investitsiya 

faoliyati  to‘g‘risida”gi  qayta  taxrirdagi  qonunida  investitsiyaga  quyidagicha 

ta’rif berilgan: “Investitsiya–iqtisodiy va boshqa faoliyat ob’ektlariga kiritilgan 

moddiy  va  nomoddiy  ne’matlar  hamda  ularga  doir  huquqlar”  sifatida 

ta’riflanadi. 

Shunday  qilib,  “Investitsiya”  deganda  kelgusida  daromad(foyda)  olish 

yoki ijtimoiy samaraga erishish maqsadida qonun doirasida iqtisodiyotning turli 

tarmog‘lari  va  boshqa  sohalariga  investorlar  tomonidan  quyiladagan  barcha 

turdagi  mulkiy,  moliyaviy  va  intekllektual  boyliklar  tushuniladi.  Boshqacha 

aytganda,  investitsiyalar-mulkchilikning  har  xil  ko‘rinishlaridagi  moddiy, 

moliyaviy va nomoddiy boyliklarni iqtisodiy–ijtimoiy daromad olish maqsadida 

muomalaga kiritishdir. 

Iqtisodiy kategoriya sifatida investitsiyalar quyidagicha xarakterlanadi: 



 

birlamchi  avanslangan  kapitalni  ko‘paytirish  maqsadida  kapitalni 

tadbirkorlik ob’ektlariga joylashtirish; 



 

investitsion  loyihalarni  amalga  oshirish  jarayonida  investitsiya  faoliyati 

ishtirokchilari o‘rtasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlari. 

                                                           

4

 Karimov I.A. “Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir”. -Т.: O’zbekiston, 2010y-B-13. 

5

 Abdullayev Y, Qoraliyev T, Toshmurodov Sh, Abdullayeva Sh ”Bank ishi” O’quv qo’llanma. –T. IQTISOD-MOLIYA,2010y.-B-28. 

---

9 

Asosiy  kapitalga  investitsiyalar  kapital  qo‘yilmalar  shaklida  amalga 

oshiriladi  hamda  o‘zida  yangi  qurilishga,  kengaytirishga,  rekonstruktsiyaga  va 

faoliyat  ko‘rsatayotgan  korxonalarni  texnik  qayta  jihozlashga,  uskunalar, 

inventarlar, 

loyihaviy 

mahsulotlar 

sotib 

olishga 

sarf-xarajatlarni 

mujassamlashtiradi.  Iqtisodiy  fanlar  va  amaliyot  «investitsiya»  va  «kapital 

qo‘yilma» terminlarini bir xil narsa emasligini, ya’ni sinonim so‘zlar emasligini 

ta’kidlaydi.Investitsiyalar kapital qo‘yilmaga nisbatan keng mazmunli, qamrovli 

tushunchadir.  G‘arb  adabiyotlarida  investitsiyalar  borasida  so‘z  yuritilganda 

asosiy  e’tibor  fond  bozoriga  qaratiladi,  chunki  rivojlangan  mamlakatlarda 

investitsiyalar  asosan  qimmatli  qog‘ozlar  yordamida  amalga  oshiriladi.U.Sharp 

investitsiyalarga quyidagicha ta’rif beradi: «Investitsiyalar-bu istiqbolda yanada 

ko‘proq miqdordagi foydani olish uchun ma’lum miqdordagi mablag‘dan bugun 

ajralishdir.Real  investitsiyalar  asosan  moddiy  aktivlarga  (yer,  uskunalar, 

zavodlar)  qilingan  investitsiyalardir.  Moliyaviy  investitsiyalar-bu  qog‘ozda 

bitilgan 

shartnomalardir. 

Bularga 

oddiy 

aksiyalar 

va 

obligatsiyalar 

kiradi.Rivojlanayotgan  iqtisodiyotda  investitsiyalarning  asosiy  qismi  real 

investitsiyalarga  tegishlidir.  Rivojlangan  iqtisodiyotda  esa  investitsiyalarning 

asosiy  qismi  moliyaviy  investitsiyalash  institutlarining  keng  miqyosida 

rivojlanishi 

real 

investitsiyalarning 

o‘sishiga 

sababchi 

bo’ladi. 

Investitsiyalarning bu ikki shakli bir-biri bilan raqobatlashuvchi emas, balki bir-

birini to‘ldiruvchidir»

6

. 

Investitsiya tushunchasi yagona va to‘liq belgi berishlik uchun anchagina 

keng  tushuncha  bo‘lib  hisoblanadi.  Iqtisodiyot  fanning  turli  qismlarida  va 

amaliy 

faoliyatning turli sohalarida investitsiya mazmuni o‘zining xususiyatlariga ega. 

Makroiqtisodiyotda investitsiyalar ishlab chiqarishda yangi vositalarga, turar- 

joylarga  investitsiyalar  va  moddiy  zahiralarining  o‘sishiga  qilinadigan 

xarajatlardan  tashkil  topadigan  yalpi  xarajatlarning  bir  qismi  hisoblanadi. 

Investitsiyalar–bu  joriy  davrda  iste’mol  qilinmagan  va  iqtisodiyotda  kapital 

                                                           

6

 Бутиков И “Qimmatli qog’ozlar bozori” Darslik -Т.: Konsauditinform, 2001y.-B-23. 

---

10 

o‘sishini ta’minlovchi YaIM ning bir qismidir. 

Ishlab chiqarish nazariyasi va umuman makroiqtisodiyotda investitsiyalar 

yangi  kapitalni  (ishlab  chiqarish  vositalarini  hamda  inson  kapitalini  qo‘shib 

hisoblanganda)  yaratish  jarayonidir.  Moliya  nazariyasida  esa  investitsiya 

deganda  real  yoki  moliyaviy  aktivlarni  olishni  tushuniladi,  ya’ni  bugungi 

sarflarni  maqsadi  kelajakda  daromad  olish  bo‘lib  hisoblanadi.  Boshqacha  so‘z 

bilan  aytganda,  investitsiyalar–muayyan  qiymatni,  bo‘lishi  noaniqroq  bo‘lgan 

kelajak qiymatga almashishdir. 

Lorens  Dj.  Gitman  va  Maykl  D.  Djonklar  investitsiyalarga  quyidagicha 

ta’rif  beriladi:”Investitsiya-moliyaviy  natijalar  olishni  ko‘zlab  aksiya  va 

obligatsiyalarni sotib olishni anglatadi: bular real aktivlarni belgilaydi, masalan, 

u  yoki  bu  mahsulotni  ishlab  chiqarish  va  sotish  uchun  mashinalarni  olishni 

nazarda  tutadi.  Umuman  keng  ma’noda  investitsiyalar  mamlakat  iqtisodiyotini 

o‘stirish  va  rivojlantirishni  moliyalashtirish  uchun  zarur  bo‘ladigan 

mexanizmlarni  ta’minlaydi”

7

. 

Ma’lumki,  «Investitsiyalar»  tushunchasi 

iqtisodiyot uchun yangi emas. Bugungi kunda «Investitsiyalar» tushunchasining 

ma’nosini anglash, uning mohiyatini to‘g‘ri tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. 

Sobiq  iqtisodiy  tuzum  davrlarida  investitsiyalar  tushunchasi  ko‘proq  kapital 

qo‘yilmalar  bilan  bog‘lanib,  kapital  qurilishlar,  kapital  ta’mirlashlar  va  ilmiy-

texnika taraqqiyoti uchun sarflanadigan kapital qo‘yilmalarini anglatar edi va bu 

qo‘yilmalar  asosan  markazlashgan  fondlar  va  davlat  budjetidan  yuqori  davlat 

idoralari tasdiqlagan rejalar asosida ajratilar edi.  

Shved  iqtisodchisi  Klas  Eklund  fikricha,  Investitsiya-bu  kelajakda ko‘proq 

iste’mol  qilish  sharoitiga  ega  bo‘lish  uchun  ertangi  kunga  qoldirilgan 

narsa.Uning bir qismi hozirda ishlatilmay zaxirada qoladigan iste’mol buyumlari 

bo‘lib,  boshqa  qismi  esa  ishlab  chiqarishni  kengaytirishga  yo‘naltirilgan 

resurslardir

8

. 

Rossiyalik  iqtisodchi  E.V.Mixaylova  esa  investitsiyani  kelajakda  daromad 

yoki  ijtimoiy  samara  olish  uchun  kapitalni  har  qanday  shaklda  qo‘yish  sifatida 

                                                           

7

 Lorens Dj,Gitman, Maykl D, Djonk. “Investitsiyalash asoslari”. -M.:Delo,1997y.-B-44. 

8

 Жуков Е. “Деньги, кредит, банки, ценные бумаги”. –М.: Юните, 2001г.-B-68. 

---

11 

ifodalaydi

9

.Ko‘pgina  adabiyotlarda  «investitsiya»  terminida  noaniqliklar 

uchraydi. 

Birinchidan, 

«investitsiyalar»ga  fuqarolarning  «iste’molchilik 

investitsiyalari» (maishiy texnika, avtomobil, ko‘chmas mulk va boshq) qo‘shib 

yuboriladi.  Bunday  investitsiyalar  esa  kapitalni  o‘sishini  va  foyda  olinishini 

ta’minlamaydi.  Ikkinchidan,  «investitsiyalar»  va  «kapital  qo‘yilmalar» 

terminlarini  tenglashtirishadi.  Kapital  qo‘yilmalar-korxonaning  moliyaviy 

mablag‘larini  asosiy  kapitalga  avanslashtirish  bilan  bog‘liq  investitsiya 

faoliyatining  shaklidir.  Investitsiyalar  esa  nomoddiy  va  moliyaviy  aktivlarga 

qo‘yilishi ham mumkin. Uchinchidan, ko‘pgina manbalarda investitsiyalarni pul 

mablag‘larini  qo‘yish  deb  ta’riflanadi. Amaliyotda  esa, barcha hollarda  bunday 

bo‘lmaydi.  Investitsiyalashni  boshqa  shakllarda  ham  amalga  oshirish  mumkin. 

To‘rtinchidan,  ko‘pgina  ta’riflarda  investitsiyalarni  mablag‘larning  uzoq 

muddatli  qo‘yilmalar  ko‘rinishida  bo‘lishini  ta’kidlashadi.  To‘g‘ri,  kapital 

qo‘yilmalar  uzoq  muddatga  investitsiyalanadi.  Lekin  qisqa  muddatli 

investitsiyalar  ham  bo‘ladi  (masalan,  montaj  qilishga  zarurat  bo‘lmagan  va 

qurilish smetasiga kirmagan mashina va uskunalarni sotib olish).