4-Mavzu: Naqd pulsiz xisob kitoblar xo’jalik yurituvchi subʼektlarning bank xisobvarakalaridan pul mablagʼlarini xisobdan chiqarish. Iqtisodiyotda yuzaga keladigan pulli munosabatlarda pul shakllaridan foydalanish xususiyatlari va to’lov usullariga ko’ra pul aylanishi naqd pulsiz aylanishga va naqd pulli aylanishga bo’linadi. Chakana savdo va aholigi pullik xizmat ko’rsatish asosan naqd pulda amalga oshiriladi. Bundan tashqari, naqd pulli aylanishga kommunal xizmatlar uchun to’lovlar, ishchi-xizmatchilarga ish haqi va shunga tenglashtirilgan to’lovlarni to’lash, sug’urta tashkilotlariga badallar to’lash, uy-joy qurilishi va boshqa maqsadlar uchun aholi tomonidan olingan kreditni naqd pul ko’rinishida qaytarish bilan bog’liq to’lovlarning to’lanishi kiradi.
Iqtisodiyotda bo’ladigan pul aylanishining 80-90 foizini naqdsiz pul aylanishi tashkil etadi. Naqdsiz pul aylanishi naqd pulsiz xisob-kitob shakllari asosida olib boriladi. Naqd pulsiz hisob kitoblarning keng ishlatilishiga ko’p tarmoqli bank tizimining rivojlanishi, davlat tomonidan makroiqtisodiy jarayonlarni o’rganish va uni tartibga solish nuqtai-nazaridan davlatning qiziqishi, mulkchilik shakllarining ko’payishi va turli mulkchilik munosabatlarining kengayib borishi asos bo’ladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar hozirgi kunda quyidagi shakllar orqali amalga oshiriladi:
1.To’lov topshiriqnomasi;
2.To’lov talabnomasi;
3.Akkreditiv;
4.Inkasso topshiriqnomasi;
5.Hisob-kitob cheki;
6.Memorial order;
7.Plastik kartochkalar
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning har birida alohida shakldagi xujjatlar ishlatiladi. Hisob-kitob nomi hujjat nomi bilan belgilanadi. Har bir hisob-kitob hujjatlari belgilangan me’yorlarga javob berishi lozim. Bu xujjatlarning har biri o’z ichiga qo’yidagi rekvizitlarni olishi lozim:
- hisob-kitob hujjatining nomeri;
- hujjat yozib berilgan sana;
- to’lovchining nomi;
- hisobvaraq nomeri;
- soliq to’lovchining identifikatsiya kodi (chek va akkreditivlarda
ko’rsatilmaydi);
- to’lovchi bankning nomi;
- to’lovchi bankning kodi;
- mablag’larni oluvchining nomi;
- mablag’larni oluvchining hisobvaraq nomeri;
- mablag’ oluvchi bankning nomi;
- mablag’ oluvchi bankning kodi;
- to’lovning summasi raqam va yozuvda ko’rsatilishi lozim;
- to’lovning maqsadi(cheklarda ko’rsatilmaydi);
Tijorat banklarining hisob-kitob cheklarida qo’shimcha ravishda quyidagilar
yoziladi :
- hisob-kitob chekining seriya va nomeri;
- jismoniy shaxs pasportining seriyasi va nomeri;
- chekning amal qilish muddati;
Akkreditiv ochish uchun taqdim etilgan ariza qo’shimcha ravishda
quyidagilarni o’z ichiga olishi lozim:
- akkreditivning amal qilish muddati (akkreditiv yopilaetgan sana va oy)
- akkreditiv ochilayotgan shartnoma nomeri;
- buyurtma raqami;
- buyurtma sanasi;
- akkreditiv qaysi mahsulotlarni yuklab jo’natish va xizmat ko’rsatish uchun
ochilganligi;
- akkreditivning turi (u haqida kerakli ma’lumotlarni ko’rsatish bilan);
- qo’shimcha majburiyatlar;
Toʼlov topshiriqnomalari bilan hisob-kitoblar tovarlarning (ishlar, xizmatlar) haqini toʼlash uchun amalga oshirilishi mumkin. Bank hisobvaragʼi shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilmagan boʼlsa, toʼlov topshiriqnomasi bank tomonidan mijozning hisobvaragʼida mablagʼlar mavjud boʼlgandagina qabul qilinadi(8-ilova).Mijozning hisobvaragʼida mablagʼ boʼlishi yoki boʼlmasligidan qatʼi nazar, mijozning soliqlar va boshqa majburiy toʼlovlar boʼyicha taqdim etgan toʼlov topshiriqnomalari bank tomonidan qabul qili Mijozning hisobvaragʼida mablagʼ boʼlmagan taqdirda, toʼlov topshiriqnomasi “Muddatida toʼlanmagan hisob-kitob hujjatlari 90963 balans hisobvaragʼiga joylashtiriladi hamda mablagʼlarning kelib tushishiga qarab qonun hujjatlarida belgilangan tartibda toʼlanad Mijozning hisobvaragʼida yetarli mablagʼ boʼlmagan taqdirda, bank tomonidan mijozning soliqlar va boshqa majburiy toʼlovlar bilan bogʼliq toʼlov topshiriqnomalari boʼyicha qisman toʼlov amalga oshiriladi, bunda toʼlov topshiriqnomasining orqa tomonida qisman toʼlangan summa va sana koʼrsatilib, imzo qoʼyiladi. Mablagʼlarning yetarli boʼlmagan qismi doirasida toʼlov topshiriqnomasi “Muddatida toʼlanmagan hisob-kitob hujjatlari” 90963 balans hisobvaragʼiga joylashtiriladi hamda mablagʼlarning kelib tushishiga qarab qonun hujjatlarida belgilangan tartibda toʼlanadi.Mijoz tomonidan soliqlar va boshqa majburiy toʼlovlar boʼyicha taqdim etilgan toʼlov topshiriqnomalari tegishli davlat soliq xizmati organining yozma ruxsati asosidagina qaytarib olinishi mumkin. Toʼlov topshiriqnomasining sanasi u bankka taqdim etilgan sana bilan bir xil boʼlishi kerak, ular mos kelmagan taqdirda, toʼlov topshiriqnomasi bank tomonidan ijro uchun qabul qilinmaydi. Mijoz pochta aloqasi tashkilotlariga pensiyalar, alimentlar va boshqa toʼlovlar boʼyicha oʼtkaziladigan mablagʼlar bilan bogʼliq toʼlov topshiriqnomalariga barcha zarur hujjatlarni (maʼlumotnomalar, oʼtkazmalar roʼyxati va boshqalar) taqdim etishi shart.Xoʼjalik yurituvchi subʼektning kechiktirib boʼlmaydigan ehtiyojlari uchun oʼz hisobvaragʼidagi mablagʼlardan foydalanishi Xoʼjalik yurituvchi subʼektlarning bank hisobvaraqlaridan pul mablagʼlarini hisobdan chiqarish tartibi toʼgʼrisidagi yoʼriqnomaga (roʼyxat raqami 2342, 2012 yil 15 mart) muvofiq toʼlov topshiriqnomalari asosida amalga oshiriladi. Bunda toʼlov topshiriqnomasining “Toʼlov maqsadi” grafasiga “Kechiktirib boʼlmaydigan ehtiyojlar summasi hisobidan” deb yozib qoʼyiladi.
Tovarlarni yetkazib beruvchi toʼlov talabnomasining «Toʼlov maqsadi» grafasida: shartnoma turi, sanasi va tartib raqami; tovarni joʼnatish (topshirish) sanasi va tovar-transport yoki qabul qilish-topshirish hujjatlari raqami hamda transport turi, tovarlar pochta aloqasi orqali joʼnatilganda esa, pochta kvitantsiyalarining raqami; tovarlar sotib oluvchining transport vositasi bilan olib ketilganda «___ -sonli ishonch xati asosida sotib oluvchining transport vositasi bilan olib chiqib ketilgan» degan yozuv koʼrsatilishi shart.
