Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

1990-йиллар бошигача япон компанияларининг ўзига хослиги 
-
Ёши улуғлик тизими 
-
Бир умрга ёллаш
-
Компания ичидаги меҳнат уюшмалари 
-
Keiretu 
-
Қўллаб - қувватлаш тизими 
Ёши улуғлик тизими шунга асосланадики, ойлик иш ҳақи ходимнинг 
ёшига ва компаниядаги иш тажрибасига қараб белгиланади. Бир умрга ёллаш 
деганда, компания томонидан ходим узоқ муддатга, масалан, 60 ёшигача 
ишга қабул қилиниши тушунилади.
Компаниялардаги меҳнат уюшмалари тизимида ижрочи директорлар ва 
бошқарувчи 
ходимлардан 
ташқари 
барча 
ходимлар 
ўз 
касбий 
йўналишларидан қатъий назар компаниянинг меҳнат уюшмаси аъзоси 
бўлишлари керак. Кейрецу – акциядор бўлган компаниялар гуруҳи бўлиб, 
доимо ахборот алмашиниш ва бир-бирига қулай имкониятлар яратиш орқали 
ўзаро яқиндан муносабатларни сақлаб қоладилар.
Қўллаб - қувватлаш тизимида саноат тармоғи вазирликлари томонидан 
компаниялар фаолияти мувофиқлаштирилади ва назорат қилинади, меъёрий 
ва қоида ҳужжатлари ишлаб чиқилади ҳамда компанияларни ҳимоя 
қиладилар ва устунликларга эга бўлишлари учун шароит яратадилар. 
1945 йилда Япония АҚШ армияси назорати остида тургани ҳолда АҚШ 
Бош армия штаби назорати остида бозор иқтисодиёти тизимига ўта бошлади. 
Япония ҳалқи учун ушбу вақт тубдан бурилишни англатувчи ва жуда муҳим 
бўлди. Урушгача иқтисодиёт Митсубиши, Митсу, Сумимото ва бошқалар 
каби бир неча оилавий гуруҳлар қўлида эди. Асосан кичик дўконлар ва ишчи 
жамоалари мавжуд эди. Урушдан кейин оилавий гуруҳлар бартараф қилинди, 
уларнинг бошлиқлари йўқ қилинди. У пайтларда япон иқтисодиёти жуда 

---

276 
оғир шароитда эди, бироқ шу билан бирга, вазиятнинг бундай ўзгариши эски 
тизимдан қутулишга имкон берди. 
Япон тадбиркорлари ўз компанияларини янги иқтисодий тизим 
шароитида шакллантира бордилар, япон жамиятида чуқур илдиз отган 
маданият жабҳасида ҳам сезиларли ўзгаришлар бўлиб ўтди. Япон жамияти 
оилага асосланар эди. Фермерлар оқсоқоллар раҳбариятига бўйсунгани ҳолда 
катта оила сифатида яшар ва ишлар эдилар. Географик жойлашиши бўйича 
Япония бошқа давлатлардан денгиз билан ажратилган бўлиб, ўзига хос 
маданиятга эга бўлган моно миллатга асосланади. 
Шунга қарамай, янги ижтимоий тизимни корхоналарда жорий қилиш 
анча осон кечди. 
Илгариги тизим оилавий анъаналарга асосланган бўлиб, унда раҳбарга 
ака сифатида, компания бошлиғига эса ота сифатида қаралар эди. Компания, 
катта оила сифатида қаралиб, унда аъзолар компания фаолияти учун ўзини 
бағишлаган ҳисобланардилар. Япон компанияларида ишчи энг муҳим ресурс 
сифатида қаралар эди.
Гоҳида ушбу ғоя компания гуруҳларига ва ҳатто давлат ҳамда компания 
орасидаги муносабатларга ҳам тадбиқ қилинар эди. Ижтимоий таъминот, 
бонуслар, униформа (компаниянинг ўз ишчи кийими), компания 
эмблемасини тақиб юриш, Кайзен кичик фаолият гуруҳлари ана шу маданият 
асосида пайдо бўлган ҳодисадир. Бизнесда томонлар ўртасидаги илиқ 
муносабатлар япон иқтисодиётида 1987 йилгача асосий ўрин тутган 
ҳодисадир. 
Ушбу тизим шубҳасиз равишда кучли рақобатчиликнинг оқибати бўлиб, 
япон иқтисодиётини дунёда иккинчи ўринга олиб чиқарди.
 
Одамларни ўқитиш, йўлланма бериш ва иш юзасидан кўрсатма бериш 
керак. Акс ҳолда улар ишламайдилар. Агар уларда ишлашга мойиллик 
бўлмаса, айрим ҳолларда жазолаш ёки пўписа қилиш ҳам фойдалидир. 
Инсон ўз табиатига кўра кўп ишлашга мойилдир. Агар улар кўп 
ишлашни хоҳламасалар демак бунга қандайдир сабаб бор.

---

277 
Одамлар ўз ҳолича кўп ишлай олади деб ҳисоблайсизми? Одатда икки 
жавоб бор «Ҳа» ва «Йўқ». Японлар иккинчи жавобни тўғри деб 
ҳисоблайдилар. Эҳтимол бу юқорида айтиб ўтилган маданият таъсири 
остидадир. Иккинчи жаҳон урушидан кейин америкача фикр юритиш кириб 
келди. Америка нуқтаи назари эскирган деб ҳисоблаш мумкин. Ҳозирги 
кунда 
ҳам 
кўпчилик 
бошқарувчилар 
худди 
шундай 
фикрни 
маъқулламоқдалар. Бироқ одамлар бундай вазиятда ўзларини ноқулай 
сезадилар. Агар Японияда қандайдир кучли етакчи одамларни ўз йўриғига 
юритмоқчи (манипуляция) бўлса, одамлар ўзларини унинг орқасидан 
эргашаётгандек номига тутадилар. Моҳиятан, бу усул жуда самарасиз.
Янги маданият сифатларига қуйидагиларни киритиш мумкин: 
- ўзгаришларга тайёрлик 
- муҳими сифат ва мижоздир 
- инновациялар ва маркетинг 
- байналминаллик 
- аниқлик ва тўловга қобилиятлилик 
Янги маданият ўзгаришларга жуда ҳам сезувчан бўлиб, сифат, мижоз, 
инновациялар, маркетинг, байналминаллик ва равшанлик, жавобгарлик 
бирламчи аҳамиятга эга. Биз кийимимизни ўзгартирганимизда эски 
костюмимизни янгисига алмаштирамиз, бироқ костюм остидаги нарса 
жойида қолади. Худди шунингдек, Япония маданияти ўзгаришсиз ва 
тириклигича қолади. Сифат харидор учун қимматини доимо сақлаб 
қоладиган хислатдир. Энг яхши компаниялар нуқсонли товарларни 
сотмайдилар, улар анча вақтдан бери кўп кўнгилсиз ҳодисалардан ҳоли 
бўлиб, доимо ўз мижозларига қулоқ тутиб келади.
Инновациялар ва маркетинг ҳозирги кунда япон компаниялари кундалик 
фаолиятига кириб келган. Мазкур тадбирларни ўтказмасдан компаниялар 
бозорда омон қолиши амри маҳол эди. 
Байналминаллик ўзи билан замонавий компанияларнинг яна бошқа 
хусусиятини ифода этади. Ҳаттоки кичик ва йирик бизнесга ҳам доимо 

---

278 
инвестиция қилиб турилади ва келажакда инвестиция жалб қилиш бўйича 
режалари мавжуд. Жаҳон бозори шароитида тирик қолиш учун компаниялар 
глобал бозор муҳитини сезишлари керак. Бошқа мамлакат бозорига чиқишда 
компаниялар маданиятлардаги фарқлар билан боғлиқ муаммоларга тўқнаш 
келмоқдалар, улар янги маданиятни ўрганмоқдалар ва ўз мижозлари 
талабларига мувофиқ келиш усулларини топмоқдалар. 
Бозор иқтисодиётининг келажакда тирик қолиши учун хулқий 
омилни сақлаб қолиш муҳим бўлиб, уни равшанлик ва жавобгарлик 
орқалигина кафолатлаш мумкин. 
Ўзгаришлар тушунчаси кенг маънода қўлланилиши мумкин, яъни: 
- “Ўзгаришлар” глобал дунёда асосий тушунча; 
-
Ишлаб чиқариш тизимидаги ўзгаришлар; 
-
Маҳсулотларнинг ўзгариши; 
-
Товарларни бозорда ўтказишдаги ўзгаришлар; 
-
Логистикани ўзгартириш;
-
Ташкилотни ўзгартириш ва ҳоказо.