Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат транспорт университети

Замонавий дунёда рақамли эгизакнинг амалда қўлланилиши. Бу технология дунёнинг кўплаб етакчи ишлаб чиқариш корхоналарида фойдаланилмоқда. Жумладан Германиянинг МАН Труcк & Бус компаниясида рақамли эгизак технологияси бир неча йиллардан буён фойдаланилиб келинмоқда. Бу компания Европада тижорат ва транспорт воситаларининг етакчи етказиб берувчиси ҳисобланиб, ушбу технологиядан рақамли трансформатсиянинг бир қисми сифатида фойдаланмоқда. Компания маҳсулотларнинг ма'лумотларини бошқариш бЎйича консолидатсияланган тизимга Ўтиш ва ролларга асосланган дастурлар ёрдамида ма'лумотларга тезроқ ва осонроқ киришни та'минлаш бЎйича аллақачон қадамлар қЎйган. Ҳозиргача улар ГПС ва муҳандислик ва ишлаб чиқаришдаги бошқа ҳақиқий ма'лумотларни бирлаштирган уланган юк машинасида ишлайдилар. Рақамли ва физик маконнинг бу комбинатсияси МАНга муаммоларнинг қачон ва қаерда пайдо бoлишини аниқлашга ва натижада олинган ма'лумотларни ишлаб чиқаришга юборишга имкон беради.
Шундай қилиб, МАН ТРУCК & БУС ишлаб чиқарувчилари қайта ишлаш тизимларини синаш учун кЎриш сезгичлари, лазер Ўлчовлари ва куч сезгичларини Ўз ичига олган ривожланган роботлаштирилган тизимни жорий қилдилар. Ушбу роботлаштирилган тизим охир-оқибат ҳар бир текширув учун 465 дан ортиқ ма'лумотларни йиг'ди. Рақамли эгизак билан компания ҳар бир назорат пунктидаги тендентсияларни таҳлил қилиш ва такомиллаштириш имкониятларини аниқлаш учун ушбу ма'лумотлар нуқталарини дизайн талабларига мувофиқ равишда Ўлчайди. Бу яхшиланишларни амалга ошириш учун зарур бЎлган вақтни сезиларли даражада қисқартирди: агар илгари ма'лумотлар йиг'иш ва потентсиал яхшиланишларни Ўрганиш учун бир ой вақт кетган бЎлса, энди бу жараён бир ҳафта ичида якунланади
Юқорида айтиб Ўтилган компаниялар ушбу технологияни муваффақиятли амалга ошириш учун ма'лум тЎсиқларни энгиб Ўтиш кераклигини та'кидламоқдалар. Ушбу тЎсиқлардан бири компания фаолияти қанчалик "рақамлаштирилган" эканлиги ҳисобланади ва бу тЎсиқни бартараф этгандан кейингина рақамли эгизакни жорий этиш ҳақида гапириш мумкин. Бу шуни англатадики, компания маҳсулот ма'лумотларини топиш ва уларга киришни осонлаштириши керак. Рақамли маҳсулот та'рифи барча ма'лумотларни бирлаштиришни осонлаштиради, бу трансформатсия стратегияси учун тЎлиқ асос яратади
Бошқа тЎсиқ - бу ма'лумотларга универсал кириш учун маҳсулот ма'лумотларини корхона бЎйлаб тарқатишдир. Ма'лумотларга универсал кириш маҳсулдорликни яхшилайди ва манфаатдор томонларга тезроқ ва самаралироқ қарорлар қабул қилишга имкон беради.
Ушбу технология Ўз ривожланишида ма'лум ютуқларга эришди, бу ҳам шу соҳада нашр этилган кЎплаб ишлар билан тасдиқланган. Бундан ташқари, ушбу соҳани ривожлантиришга катта сармоя киритган соҳа раҳбарлари ҳам бор. Сун'ий интеллект соҳалари ҳам ушбу технологиянинг асосий ҳаракатлантирувчи кучлари бўлган. Ушбу соҳадаги тадқиқотларнинг асосий ё'налиши ишлаб чиқаришдир, буни нашр этилган ишларнинг аксарияти тасдиқлайди. Ушбу технологияни сог'лиқни сақлаш ва ақлли шаҳарлар каби соҳаларда қўллаш ҳақида гап кетганда, нашр этилган асарнинг мазмуни ишлаб чиқаришдан кескин фарқ қилади. Ушбу бЎшлиқ ушбу технологияни сун'ий ақл билан биргаликда ишлашга имкон бериш учун ишлатилиши мумкин. КЎриб чиқилаётган технологияни сун'ий ақл билан биргаликда муҳокама қиладиган нашрлар мавжуд, аммо бундай ишларнинг ҳажми унчалик катта эмас. Ушбу соҳадаги келажакдаги тадқиқотларнинг аксарияти, муваффақиятли амалга оширилган кичик рақамли эгизакларни қандай қилиб катталаштиришга қаратилган бЎлиши мумкин. Стандартлаштиришнинг этишмаслиги ушбу тадқиқотнинг энг муҳим натижаларидан биридир ва ушбу стандартлаштириш муаммоларини ҳал қилиш ушбу технологиянинг муваффақияти учун ҳал қилувчи қадам бЎлади.
Ҳисоб китобларга кўра рақамли эгизак технолигиясидан фойдаланиш орқали корхоналарда иш самарадорлиги 50-70% яхшиланади. Агар бу технологияни ЎзТЙ АЖнинг “Quqon MTU Iqtisodiy pragnoz» bolimiУК корхонасида қўлласак электровоз ва тепловоз жараёнини 30-40%гача яхшилаймиз. Бу эса тепловоз ва электровоз таъмирловчи ишчилар учун сарфланадиган 45 млрд сўмлик иш ҳақи ҳаражатларини тахминан 10%га камаяди. Бу технологияни ўрнатишга сарфланадиган 10 млрд сўм ҳаражат 3 йил ичида ўзини қоплашини англатади.

3. Меҳнат муҳофазасига оид қонунлар ва норматив ҳужжатлар

Меҳнат муҳофазаси - инсоннинг меҳнат жараёнидаги хавфсизлиги, сиҳат-саломатлиги ва иш қобилятининг сақланишига қаратилган тадбирлар. Қонун ҳужжатларида меҳнат жараёнида қЎлланиладиган ижтимоий-иқтисодий, ташкилий, техник, санитария-гигиена, даволаш-профилактика чора тадбирлари белгилаб қЎйилади. Меҳнат қилувчи шахс хавфсизлиги, саломатлиги, меҳнат қилиш қобилиятини ҳимоялаш, согʻлом меҳнат шароитлари яратиш, касб касалликлари юз бериш хавфини олдини олиш, ишлаб чиқаришда жароҳатланишларга йўл қЎймаслик кабилар меҳнат муҳофазаси олдидаги вазифалар ҳисобланади.
ЎзРда хавфсиз ва қулай меҳнат шароитида ишлаш юзасидан фуқароларнинг ҳуқуқлари Конституцияда (37-модда) мустаҳкамланиб қЎйилган. Ушбу конституциявий кафолатни амалда рЎёбга чиқарилишига қаратилган аниқ чора тадбирлар ЎзР нинг Меҳнат кодексида, "Меҳнатни муҳофаза қилиш тЎгʻрисида"ги қонун (1993 йил 6 май)да, бошқа бир қатор қонунлар ва қонун ости норматив ҳужжатларида белгиланган. Ўзбекистонда Меҳнат муҳофазаси учун катта молиявий маблагʻлар ажратилади ва Ўзлаштирилади. Согʻлом ва хавфсиз меҳнат шароитида меҳнат қилиш ҳуқуқи ЎзР фуқароларининг энг асосий меҳнат ҳуқуқларидан бЎлиб ҳисобланади. Меҳнат муҳофазасига оид талаблар ва стандартлар Меҳнат кодекси, "Меҳнатни муҳофаза қилиш тЎгʻрисида"ги қонун талаблари асосида ишлаб чиқариладиган корхона ва ташкилотларнинг ички меҳнат тартиби қоидалари, жамоа шартномалари, тармоқ ёки минтақавий жамоа келишувлари, корхоналарнинг бошқа ички норматив ҳуқуқий ҳужжатларида, муайян соҳа, касб, иш жойларига оид бЎлган Меҳнат муҳофазаси стандартларида белгилаб қЎйилади. Мулкчилик шакли ва хЎжалик юритиш усулидан қатʼий назар барча корхона, муассаса, ташкилотлар Ўз ходимлари учун согʻлом ва хавфсиз меҳнат шароитини яратиши, хавфсизлик техникаси чораларини кЎриши, меҳнатни муҳофаза қилиш хизматларини ташкил этиши, бошқа ташкилий техник тадбирларни амалга ошириши шарт.
1996 йил 1 апрелдан буён амалда қўлланиб келинаётган яна бир қонун, Ўзбекистон Республикасининг маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексидир [3]. Бунда меҳнаткашларнинг соғлиги ва меҳнатини муҳофаза қилиш мақсадида маъмурий ҳуқуқбузарликларга нисбатан мажбурий жавобгарлик жазо чоралари тайинланган.
Бу қонунлар меҳнаткашларни меҳнат фаолиятларида хавфсизликларини таъминлаш, уларни ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, меҳнат шароитларини санитария ва хавфсизлик талабларига мос келадиган даражада таъминланишини назорат қилишга хизмат қилади. Шу боисдан темир йўл ташкилоти маъмурияти хавф-хатарсиз иш шароитини таъминлай оладиган замонавий техника воситаларини, илғор техник услубларини жорий қилишга масъулдир. Бунинг учун белгиланган тартибда маблағ ажратилади ва у айнан меҳнат хавфсизлигини таъминловчи тадбир-чораларни ишлаб чиқиш ва уларни амалда тадбиқ этиш учун сарфланмоғи талаб этилади.
Барча бино ва иншоотларни лойиҳалаш, қуриш ва улардан фойдаланишда меҳнат муҳофазаси меъёрларига риоя қилиш қатъий шарт ҳисобланади.
Агар биноларни қуришда ҚТҚ лойиҳаларида меҳнат хавфсизлиги қоидалари тўлиқ таъминланмаган бўлса, бундай лойиҳаларни қуришга рухсат этилмайди ва қурилаётган бирор саноат корхонаси, ёки жамоат биноларида инсон саломатлиги учун хавфсиз меъёрларда кўрсатилганидек ечилмаган бўлса, бундай бинолардан ҳам фойдаланишга рухсат этилмайди.
Бу қонунлардан ташқари меҳнат муҳофазасини бошқарадиган бир қатор хавфсизлик меъёрлари мавжудки, улар қуйидагилардан иборат:
- ҚМҚ-СНИП 3.01.02-00 - Меҳнат муҳофазаси бўйича хавфсизлик меъёри ва қоидалари;
- СанҚваМ 0029-94 -Радиатсия хавфсизлиги бўйича санитария меъёрлари;
- ДавХМТ (ГОСТ) 12.1.001-12.1.002-78, (Меҳнат Хавфсизлиги Андозалари Тизими-(ССБТ), ДавХМТ 12.4.011-87, 12.4.087-84, 12.4.089-86, РХМ (НРБ)-76, саноат корхоналаридан чиқаётган зарарли моддалар ва хавфли омиллардан шахсий ҳимоя воситалар андозалари;
- меҳнат муҳофазасини бошқариш қоидалари;
- хотин-қизлар, ёшлар ва иш фаолияти суст шахслар меҳнатини муҳофаза қилиш қоида ва меъёрлари;
- меҳнат муҳофазаси борасида давлат ва жамоа назорати ташкилотлари фаолиятини бошқарадиган қоидалар, ДавлатсаноатгЕОКонтехника назорати инпексияси;
-меҳнат муҳофазаси қонунларини бузганлида жавобгарлик ва ҳ.к.
Меҳнат муҳофазаси қоидаларига риоя этилиши махсус давлат органлари ва жамоатчилик томонидан назорат қилиб борилади. Қонунларга, шу жумладан, Меҳнат муҳофазасига оид қонунларга риоя этилиши устидан ЎзР Бош прокурори ва унга бЎйсунувчи прокурорлар умумий назорат олиб боради. Меҳнат муҳофазаси ҳақидаги қонун талабларини бузган корхоналарга молиявий-иқтисодий жазо чоралари, уларнинг мансабдор шахсларига нисбатан эса интизомий, маʼмурий-ҳуқуқий, жиноий жавобгарликлар қЎлланиши, улар айби билан етказилган моддий зарарлар қоплантирилиши мумкин.

3. Корхона биноларининг ёритилганлик даражаси нормативлари ва унинг инсон организмига таъсири

Ёругʻлик инсон ҳаёт фаолияти давомида жуда муҳим аҳамият касб этади. КЎриш эса инсон учун асосий маʼлумот манбаи ҳисобланади. Умумий олинадиган маʼлумотнинг тахминан 90 фоизи кЎз орқали олинади. Шунинг учун ҳам хоналарни меʼёрида ёритиш сифатли махсулот ишлаб чиқаришни таʼминлаш билан бирга ишлаб чиқариш шароитини яхшилайди, ходимларни чарчашдан сақлайди ва меҳнат унумдорлигини оширади. Оқилона ёритилган иш жойларида ишлаётган ходимларнинг

кайфияти яхши бЎлади, шунингдек, хавфсиз меҳнат шароити яратилади ва бунинг натижасида бахтсиз ҳодисалар кескин камаяди. Бундан кЎриниб турибдики, хоналарни ёритишга фақатгина гигиеник талаб қЎйилмасдан, балки техник-иқтисодий талаблар ҳам қЎйилади.
Бино ва иншоотларда ёритилганлик меъёрлари Оʼзбекистон Республикаси Давлат архитектура ва қурилиш қоʼмитаси “Давархитектқурилиш” томонидан ишлаб чиқилган “Қурилиш меъёрлари ва қоидалари” 2.01.05-98 (ҚМҚ) асосида назорат қилинади. Ушбу меъёрлар –жадвалда келтирилган.
Биноларни ёритиш учун 3 хил табиий, сунъий ва аралаш ёритиш усулларидан фойдаланилади.