Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети олий таълимнинг

11.1. Бизнесда рахбар фаолиятининг фаолиятининг рухий-психологик хусусиятлари мазмуни.
Бозор иқтисодиёти шароити рахбарлардан ишбилармонликни, бошқарув услубларини такомиллаштиришни талаб этади. Бошқариш услублари асосан онгли равишда муаян мақсадларга эришиш учун хизмат қилади. Улар моҳиятива мақсадига кура, тарбиявий, моддий-рагбатлантирувчи, маъмурий-ташкилий турларга бўлинади.
Тарбиявий услуб асосан инсонни манавий такомиллашишига, психологиясиги ва бошқа ижтимоий характерига мос равишда ташкиллаштирилади.
Моддий-рагбатлантирувчи услуб эса мехнат самарадорлигини ошириш, махсулот сифатини яхшилаш учун ишчиларни моддий кизиктириш йўллари билан ташкил этилади. Моддий рағбатлантириш тарбиявий услуб билан доимий уйгунлаштириб борилиши натижасида юқори курсаткичларга эришиш мумкин.
Маъмурий-ташкилий услуб асосан жамият талабларини қондиришга қаратилган бўлиб, ишлаб чиқариш жараёнини ва мехнат тахсимотини режали олиб бориш учун қўлланилади. Бу услуб икки турда бўлиши мумкин: ўзоқ муддатга мослаштириладиган ва бир марталик ташкилий бўлиши мумкин. Шарт-шароитига кура керакли услуб қўлланилади ва такомиллаштириб борилади. Бошқариш усулларини такомиллаштиришдан асосий мақсад даромадни тўғри тақсимлаш, хар бир ишчи, хизматчи уз мехнати билан даромат олишини таъминлашдир. Демак, бошқариш услубларини хаётга шундай тадбик этиш керакки, хар бир инсон мехнат килсагина турмуши яхши бўлишига ишонч хосил килсин.
Тадбиркорнинг ташкилотчилик кобиляти хамма нарсада муваффақиятга эришувининг мухим шартидир. қандай тадбиркор рахбар муваффақиятга тез эришади? Рухиятшунос олимлар унинг бир неча омилларга борликлигни таъкидлаганлар. Булар қуйидагилардир:
1. Тадбиркор рахбар ташкилотчилик кобилятининг унинг шахсида намоён бўлиши:
-жамоада соф ахлоқий мухид пайдо қила олиши, хамманинг ҳамкорликда харакат қилишини таъминлай олиши;
-одамлирни ишонтира олиши ва жамоада ўзаро яхши муносабатларни қарор топтириши учун шарт-шароит яратиши.
2. Тадбиркорлик рахбарнинг одамлар билан тил топиб ишлашмахорати:
-тадбиркор уз кул остидагиларнинг нимага кодирлигини хисобга олиб ишларни тақсимлаши ;
-одамларни уюштиришнинг энг мухим омилларидан фойдаланиши;
-хар бир кишининг рухий- психологик кайфиятларига мос равишда мулокат қилиши.
3. Тадбиркор рахбарнинг мехнатга муносабатида ишбилармонлиги:
-ишлаб чиқариш ва бошқа жабхаларда хар хил муаммоларни хал этишда энг кулай йўлларни излаб топиш;
-виждонлилик ва адолатлилик;
-бошлаган ишларни охирига етказиш.
4. Тадбиркор рахбарнинг фаолиятида ижро этиш кобиляти намоён бўлиши:
-касбий малака ва куникмага эга бўлиши;
-техник вазифаларни хал этишга укувлилиги;
-янгиликлар ва гояларни ишлаб чиқаришга жорий этиб бориши.
5. Тадбиркор рахбарнинг қарорларни қабул қилишдаги укуви:
-мустақил равишда қарорлар қабул қила олиши;
-қабул қилган қарорининг окибати ва натижаларини кура билиши;
-ишлаб чиқаришда содир булувчи турли холатларни хисобга олиб бориши, тнагликдан кутулиш йўлларини излаши;
-нотўғри қарор қабул қилганда уз хатоларини буйнига олиши;
-ходимларни бошқарув масалаларини хал этишга кўпроқ жалб этиши.
6. Тадбиркор рахбарнинг одамларга муносабати:
-уз ваъдаси,сузининг устидан чиқиши ;
-одамларни бир-биридан ажратмаслиги-хаммага боб-баравар муносабатда бўлиши;
-ўз қул остидагиларга ва бошқаларга тавозеъда бўлиши ва ўзини тута олиши, одоблилиги ва мулойимлилиги;
-одамларга эхтиётлик билан муносабатда бўлиш, имкон кадар хар бир кишининг рухий-психологик хусусиятларини хисобга олиб, муомалада бўлиши.
7. Тадбиркор рахбарнинг ўз-ўзига талабчанлиги:
-ўз хатти-харакатларини танкидий бахолай олиши;
-ўз имкониятларини хисобга олиб ишлаши;
-бошқаларнинг унга берган яхши ва ёмон бахоларни тахлил этиб бориши ва ўз фаолиятида намоён қилиши.
Тадбиркор рахбар ўзида куйдаги рухий-психологик, физиологик, ахлоқий, маънавий ва ишбилармонлик хсусиятларини мужассамлаштирган бўлиши керак.
Тадбиркор рахбарнинг рухий-психологик хсусиятлари:
1. Нутқ ва тафаккур сифатлари - кучли хотира, доимий диккат, соглом акл, фикр кенглиги, чуқурлиги, тезлиги, муаммо моҳиятини тез англаб олиш, ижодийлик, маънавий кизикишларнинг хар томонламалилиги, фикрни оғзаки ва ёзма шаклда қисқа, тушунарли аниқ тарзда ифодалаш.
2. Характер сифатлари-мақсадга интилувчанлик, далиллик, мардлик, ишонч, узини тута билиш, узи ва бошқаларни буйсунтира олиш ва таваккал қилиш кобиляти, кийин вазиятларда хам мулохазакор бўлиш кобиляти, хазил-мутоиба туйгуси бўлиши.
3. Хис-туйғу сифатлари-хис-туйғуларни турғунлиги, аниқлиги, ифодалилиги, кучли хаяжонли холатларда тўғри харакатлар қилиш кобиляти, мулокатга киришганда бошқалар кайфиятини хис-туйғуларини хисобга олиш, уз хис-хаяжонлари ва кайфиятларни бошқара олиш.
4. Хулк-атвор сифатлари - харакатга интилиш ва уни ҳимоя этиш, самимийлик, ҳалоллик.
Тадбиркор рахбар шахсининг рухий-физиологик сифатлари:
1. Арзимас нарсалардан жахли чикмаслик, аччикланмаслик, баъзан куриб курмаганга олиш.
2. Рухий жараёнларда босиклик.
3. Рухий, хаяжонли хавф - хатар холларида ўртача бўлиш.
4. Узини англашда фаоллик кайфиятда ута сезгирлик.
5. Жисмоний соглом ва бошқалар.
Тадбиркор рахбарнинг ахлоқий, маънавий сифатлари:
1. Мехнатсеварлик, одамларга нисбатан дустлик, инсонпарварлик, самимийлик, ҳалоллик, виждонлик, сабр-матонат, холислик.
2. Тартиблилик ва интизомлилик, узига ва бошқаларга талабчанлик, узгалар фикрини тушуниш ва хисобга олиш.
Тадбиркор рахбарнинг ишбилармонлик сифатлари:
Соха ва касб сирларини яхши билиш, юқори укув ва малака, янги технология талабларига мос билими ва тажриба, ишлаб чиқариш техника ва технологичсини чуқур билиш, бошқариш усулларини яхши узлаштирган бўлиши, уз билими, малакаси куникмаларини ошириб бориш, ахборат айрибошлашни билиш ва хоказо.
Тадбиркор рахбарнинг ташки куриниши-тоза озодалик, тартиблилик, зиёлилик, кийим-кечакда, хулк-атворда нафосатлилик, саранжон-саришталик ва бошқалар.
Мана шу хусусиятларни уз фаолиятида намоён қилган тадбиркор рахбар бозор иқтисодиёти талабларига тўлиқ жавоб беради. Зеро, бозор муносабатлари мехнат жиддий асосларда технологик жараёнлар билан қўшиболиб боришни, тезкорликни, малака ва укувни, касб-хунарни яхши эгаллашни таказо қилади. Ишлаб чиқариш, савдо-тижорат, хизмат идоралари, халк хужалигининг барча тармоклари тадбиркорлари хорижликлар билан ҳамкорлик қилиш, шартномалар ва битимлар тузим, мўзоқаралар олиб бориш укувини намоён этишлари хам бозор муносабатлари талабидир.
Тадбиркор рахбар ўз қул остидагиларга фаоллик, онглилик, ижодкорлик, интизомлилик, ўз-ўзини тарбиялаб бориш сифатларини қарор топтирсагина, у мехнатда хам, хизматда хам, эл-улус орасида хам обру топади. Шунингдек, тадбиркор рахбарнинг кўпчилик билан муомила-мулокат қилаолиш кобиляти хам унинг ташкилотчилигидан нишонадир.
Тадбиркор рахбар ташкилотчилиги уз кучи ва вақтини тўғри тақсимлашида, қарорлар қабул қилиши ва хал этишда ғоят аниқлик, хукколик билан иш куришида хам намоён бўлади. Хсусан, тадбиркор рахбарнинг нихоятда акилли, тарбияланган, фикри теран бўлиши, бозор иқтисодиёти шароитининг мухим талабидир.
Тадбиркор рахбар мехнат жамоаларини уюшиши, жипслашиши ва ривожланишининг рухий-психологик жараёнлари босқичларини хисобга олиши керак.
1. Уюшиш-жипслашиш босқичи. Жамоага уюшишнинг жипслиги ҳамкорликда фаолият килш заруратидан келиб чиқиб, аъзоларнинг малакаси, кобиляти, кизикишларининг бир жойга жамланиши билан изохланади. Шахсий эхтиёжларни қондиришдаги фаолият кишиларни жипслаштиради. Тадбиркор рахбар мехнат жараёнида кишиларнинг билими, касби,малакаси, ёшини хисобга олиб, уларни жамоага туплайди. Бунда тадбиркор рахбарнинг ташкилотчилик кобиляти намоён бўлади.
2. Жамоанинг таркиб топиш босқичи. Тадбиркор рахбар жамоа хар бир аъзосининг мехнатга муносабатини аниқлашга киришади. Кимки фаолиятининг ижтимоий аҳамиятини чуқур англасагина узининг бор кучи, ижодкорлигини ишга сафарбпр этади. Жамоада “фаоллар ва дангасалар, халакит берувчилар” бўлиши мумкин.
Тадбиркор рахбар бундай холда ходимлар урнини алмаштириш, мехнатга муносабатини узгартириш,уз ишига кизиктириш, ташаббус кўрсатишга ундаш орқали жамоа фаоллигини тахминлайди. У бу ишларни кул остидагилар фаолиятини кузатиш, назорат қилиш, бахолаш, мехнат натижаларини салмоклаб куриш билан қўшиб олиб боради.
3. Хар бир аъзонинг жамоага мослашиш босқичи. Бу босқичда “колоклар”, халакит берувчилар” колмайди. Уларнинг шахсий кизикишлари ва эхтиёжлари жамоа фаолияти билан чирмашиб, мослашиб кетади. Соф ахлоқий-рухий мухид яратилган мехнат жамоасида фаоллик, ижодкорлик, касбга кизикувчанлик барқарор тус олади. Шахсда яхши ният пайдо бўлади, мақсад ва эхтиёжларини қондиришга интилиш, мехнатсеварлик кучаяди. Ҳамкорликдаги мехнатдан завк олиш шахслараро муносабатларни яхшилайди.
4. Инсоний кадриятларга эришиш босқичи. Шу босқичда жамоа хис-туйгулари бир мақсад йўлида умумлашади. Жамоавий фаоллик вужудга келади, анъанавийлик қарор топади. Инсон уз кизикишлари ва интилишларини жамоа хаётига боглайди. Атрофдагиларга ишончи ортади, дустлик ва мухаббат ришталари мустахкамланади. Бу жараёнларда тадбиркор рахбар зиммасига катта масъулият юки тушади. Бунда тадбиркорнинг узига хос иш юритиши, бошқарув укуви, ташкилотчилиги, тарбиявий ишлар олиб бориш махорати яккол намоён бўлади.
Яхши тадбиркор рахбар учун маълум шахсий сифатлар зарур. У катъиятли ва чаққон, хакконий билимларга зийрак бўлиши керак. Тадбиркор узига керакли фикрларни йига билиши керак. 99 фоиз илгор гоялар мутахасислар билан мулокатда юзага келса, 1 фоиз гоялар илхом пайтида одамларни эшита билиши қараб юзага келади. Бунинг учун сухбатлашишни билиш, урганиш, шахсий гаразларни унутиш, гояларни тартибга солиш, энг асосийси доимо укиши керак. Акс холда у уз ишини бахолай олмайди.