Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат шарқшунослик институти

1) Ригведа - биринчи веда. Ригведа 10 та китобдан иборат ва уларнинг хажми ҳам, яратилиш даври ҳам турлича. Улардан 2-7 тўпламлар энг қадимийси ва асосийси ҳисобланади. Таркибида 1028га якин қўшиқ мавжуд. «Риг» санскрит тилида «ибодат» деган маънони англатади. Демак, Ригведада ибодат ҳақидаги кўшиклар жамланган.
2) Яжурведа - иккинчи веда. Бу санскрит тилидаги «Ягья», яъни «қурбонлик» сўзидан олинган бўлиб, унда асосан қурбонлик ҳақидаги қўшиқлар тўпланган. Бу кўшиқлар китобхонга қайси ҳолларда қайси маъбудга ва нимани қурбонликка келтириш мумкинлиги ва бу жараёнда қайси қўшиқ ижро этилиши лозимлигини ўргатувчи ведадир. Демак, Яжурведа қурбонлик ҳақидаги қўшиқларни ўргатувчи ведалар тўпламидир. Яжурведада 2000га яқин қўшиқлар тўпланган.
3) Самаведа - учинчи веда. Унда қўшиқларни мусиқага солиш илми ўргатилади. Самаведа қайси қўшиқ қайси куйда, қайси маросимда ва қайси маъбудга атаб ижро этилишини ўргатувчи ведадир. Унинг таркибига 2000дан ортиқ қўшиқлар киритилган. Яжурведа ва Самаведалар таркибидаги қўшиқлар сонининг Ригведадан кўплигининг сабаби айрим қўшиқларнинг турли қурбонликда қўлланиши туфайли такрорланиши ҳамда бир қўшиқнинг бир неча мусиқада ижро этилиши мумкинлиги билан боғлиқдир.
4) Атхарваведа - тўртинчи веда. У юқоридаги уч ведадан анча кейин бунёд бўлган. Бу ведада, асосан, сеҳр-жоду қилиш илмини ўргатувчи ведадир. Бу ведага юқоридаги уч ведадан яхши ёки ёмон ниятда сеҳр-жоду қилиш мақсадида ижро этиладиган қўшиқлар тўпланган. Унда касалликни қандай даволаш ёки ёвуз кучлардан қандай қилиб фойдаланиш ёки бўлмаса ёвуз кучларга қарши қандай курашиш лозимлиги ҳақидаги илм жамланган. Тўрт веда ичида ягона Атхарваведа ўзининг аниқ муаллифига эга бўлган ведадир. Уни икки шахс Атхарвана ва Агнираслар юкоридаги уч ведани чуқур ўрганиб улар орасидан сеҳр-жоду мазмунидаги қўшиқларни танлаб олиб алоҳида бир ведалар тўпламини яратганлар. Шу сабаб, унинг номи ҳам ўз муаллифлари номидан келиб чиққан ҳолда “Атхарваведа” деб номланган. Унинг таркибига сеҳр-жоду мазмунидаги жами 731 та қўшиқ киритилган. Қўшиқлар орасида турли касалликлардан халос қилиш, маълум бир шахсга зарар келтираётган турли ёвуз кучларни ҳайдаш, яхши ёки ёмон ниятда маъбўдларни чақириб улардан фойдаланиш каби жараёнларни ўтказишда куйланадиган қўшиқлар мавжуд. Албатта, бу ишларни амалга оширувчи махсус шахслар бўлган ва одамлар уларга турли руҳий ёрдам сўраб мурожаат қилиб борганлар.
Бу тўрт веда китоби бир-биридан фақат гимнлар мазмунида қўйилган мақсадга кўра фарқланади. Юқорида қайд этганимиздек, уларнинг таркибида мазмун жиҳатдан бир турдаги қўшиқлар мавжуд. Айрим қўшиқларнинг такрорланиши кўп учрайди. Жумладан, Ригведадаги қўшиқларнинг айримлари Яжурведада ва, айниқса, Самаведада кўп учрайди. Чунки, Самаведа қўшиқларни куйга солиб ижро этиш илмини ўргатувчи веда бўлганлиги сабабли улардаги қўшиқлар орасига ҳам Ригведадан, ҳам Яжурведадан қўшиқлар кириб қолган. Атхарваведадаги қўшиқлар эса, маълумки, юқоридаги уч ведадан танлаб олинган. Шу сабаб, бу веда такрорланишдан иборат десак, хато бўлмайди.
Ведалар муаллифи масаласи кўп йиллар давомида ўрганилиб келинган бўлса ҳам, ҳануз аниқ бир хулосага келинмаган. Бугунги кунда ҳам ведаларнинг муаллифи халқ, деб тан олинади. Бу халқни эса ҳиндлар «орийлар» деб атайди. Ведаларнинг яратилишида уларнинг ахамияти жуда катта бўлганлигини ҳинд мутахассислари тан оладилар. Веда кўшиқлари табиатни асрлар оша инсоният томонидан ўрганилиши ва бир хулосага келиниши натижасида бунёд бўлган қўшиқлардир. Уларни ёзма адабиётга, юқорида айтиб ўтилгандек, ўнбешта афсонавий авлиё-дарвеш олиб кирган, деган тахминлар бор.
Ведалар бугунги кунда ўлик тил ҳисобланган қадимий санскрит тилида яратилган. Санскрит тили фақат қадимий ёдгорликлар мажмуасидагина сақланиб қолган мураккаб тиллардан бўлиб, у ўзининг мураккаблик даражасига кўра даврларга ажратилади. Энг мураккаб санскрит бу ведалар ёзилган санскрит ҳисобланади. Бу санскрит тилининг классик даври бўлиб, у «ведик санскрит» номи билан юритилади.
Санскрит тилининг кейинги даври бу эпослар яратилган санскрит бўлиб, бу бирмунча соддалашган тил «эпик санскрит» номи билан юритилади. Санскрит тилининг учинчи даври бу милоднинг биринчи мингйиллигида яратилган адабий асарларда қўлланилган тил бўлиб, унда асосан, шеърият ва адабиёт назариясига оид трактатлар яратилган. Милоднинг биринчи минг йиллиги якунидан бошлаб санскрит тили адабий жараёндан четлаша бошлаган. Шу аснода санскрит тили аста-секин адабий тил доирасидан четлаша борган ва секин-аста пракритлар, яъни оддий халқ сўзлашадиган табиий тиллар ривожлана бошлаган. Милоднинг биринчи минг йиллигининг охирида эса санскрит тили адабий жараёндан бутунлай чиқиб кетган ва янги пракритлар, яъни махаллий халқлар тили ривожланиш йўлига кирган.