Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат шарқшунослик институти

Структурализм. Бу йўналиш адабиётшуносликда 1960 йилларнинг охири ва 
1970 йилларда мавжуд бўлган.У бир томондан, Ф.де Соссюрнинг классик 
структурал лингвистикаси таълимотидан, иккинчи томондан 1920 йиллардаги рус 
формал мактабидан методологик асос қилиб олган. Структурализм термини, 
дастлаб, Францияда ишлатилган. Адабиётшунослик нимаси биландир маъно 
масалалари билан шуғулланувчи структурализмга ўхшайди. Аммо структурализм 
феноменологияга қарама-қарши ҳолатда вужудга келган. Унинг мақсади 
тажрибани тасвирлаш эмас, ҳар бир ҳодисанинг яшашига имкон берадиган чуқур 
тузилишига хос жиҳатларни излашдир. Онгнинг феномонолигик тасвирини 
структурализм онгга боғлиқ бўлмаган онгсиз фаолият кўрсатадиган тузилмаларга 
алмаштирди. 
Булар: 
тил 
маънони 
яратувчи 
ва 
руҳият, 
жамият 
структурасидир.Структуралистларни маъно ифодалаш усуллари қизиқтирар экан, 
улар кўпинча китобхонни ташувчи ва маънонинг яшаши учун чуқур кодларнинг 
жойлашадиган жойи сифатида қарашади(Ролан Барт).
Адабиётшуносликда структурализм адабий асарларнинг яшаш шароитини 
таъминловчи конвенция сифатида ўрганади.Унинг вазифасига у ёки бу асарнинг
асар интерпретациясини яратиш кирмайди, балки асар қандай қилиб мазмунга эга 
бўлади ва бадиийлик касб этади. Аммо улар бу лойиҳани татбиқ қилишга – 
адабий дискурсни тизимли тарзда тасвирлашга улгуришмади.

---

Структурализмнинг таъсири адабиёт ҳақида янги тасаввурларни тарқатишдан 
иборат бўлди. Буюк Британия ва АҚШ да энг таъсирли йўналишлардан бири 
бўлди. Адабий асарни симптоматик ўқишга йўл очди.
Постструктурализм структурализм йўналиш ёки мактаб даражасига эга 
бўлгач,унинг назариётчилари ундан узоқлашдилар. Маълум бўлдики, ёлғон 
структуралистларнинг ғоялари ҳақиқий структуралистларнинг ғояларига тўғри 
келмай қолди. Лакан, Барт, Фуко постструктуралистлар деб аталдилар, чунки улар 
структурализм доирасидан чиқдилар.Улар ўз асарларида матн маъносининг 
адабиёт шарт-шароитидан чиққач, яъни тизимли структур таҳлил жараёнида 
нақадар ўзгариб кетишини тасвирлаб бердилар.
Янги босқичда улар барча маъноларни тўлиғича ва яхлитлигича аниқлаб 
бўлмаслигини тан олдилар, чунки контекстга кўра маъно доим ўзгариб туради. 
Постструктурализм структурализмнинг хатоларини кўрсатмайди.У ҳамма 
нарсага муаммоли материяга қарагандек муносабатда бўладилар. Маънолар 
структураси холис англаш объекти каби субъектдан ташқарида мавжуд бўла 
олмайди, улар субъектни вужудга келтирган кучлар билан чамбарчас боғлиқ 
бўлган субъектлар учунгина структура бўлиб хизмат қилади.