Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги термиз давлат универсиитети

 
XVIII
 
асрга келиб ассоциатив психология оқими ҳукмрон 
мавқени қўлга киритди ва ассоциациянинг инсон психик фаолиятидаги роли тарафдорлари Англияда 
Джемс Миль (1773-1836), Джон Стюарт Миль (1806- 1873), Александр Бен (1818-1903), Герберт 
Спенсер (1820-1903), Францияда Т.Рибо (1829-1916), Германияда Теодор Циген (1802-1950), Юлиус 
Эббингауз (1850-1909) кабилар пайдо бўлдилар.Ассоциатив психологиянинг жаҳондаги барча 
вакиллари психик жараѐнлар, чунончи сезгилардан ва уларнинг образлари ҳисобланмиш 
тасаввурлардан ҳосил бўлади, деб исботлашга ҳаракат қиладилар. Ассоцианистларнинг таълимотига 
қараганда, тафаккур руҳнинг алоҳида бир йўсиндаги қобилияти ҳам эмас, на махсус психик 
қобилияти ҳам эмасдир ѐхуд у ҳам тасаввурларнинг ассоциациялар қонунига биноан 
ҳаракатланишдан иборатдир. Жумладан, улар инсон томонидан фикр юритиш, мулоҳаза ва 
муҳокама қилиш сингари мураккаб жараѐнларни икки тасаввурнинг ассоциацияга боғлиқ, равишда 
бирлашишидан иборат деб примитив (ўта содда) нарсага айлантириб юборадилар. Тафаккурнинг 
ўзига хос шакллари (тушунча, ҳўкм, хулоса) ҳам жуда бузиб талқин қилинади. Мазкур таълимотга 
биноан, хулоса чиқариш икки ѐки ундан ортиқ ҳукмларнинг боғланиши, яъни ассоциациясидир. 
Даставвал улардан ассоциатив йўл билан янги ҳукм ҳосил қилинади, навбатдаги босқичда эса янги 
хулоса чикарилади. Тушунчалар юзасидан мулоҳаза юритилганда ҳам юқоридаги чалкашликка 
барҳам берилмайди. Тушунчалар сўзларнинг ўзаро ўхшаш тасаввурлар билан боғлиқ равишда 
амалга ошадиган ассоциацияси, яъни ўзаро боғланишидир деб тушунтирадилар.Кейинги даврларда 
тафаккур муаммосининг ўрганилиши шу нарсани кўрсатдики, тафаккурга хос бўлган ўзига хос 
хусусиятлар ва хоссаларни тасаввурларнинг оддий ассоциатив йўл билан примитив (ўта содда) 
боғланишларга айнан тенглаштириш мумкин эмас, чунки юксак билиш жараѐни бўлмиш тафаккур 
тузилишидаги барча унсурларнинг (элементларнинг) юзага келиши ва ривожланиши ассоциатив 
жараѐнлардан кескин тафовутланади.Ассоциатив психология таълимотини чуқуррок таҳлил қилиш 
унинг заиф томонлари ва жиҳатлари борлигини намоѐи қилди.Жумладан, тафаккурда ҳам тасаввур 
образларининг, ҳукм, хулоса чиқариш ва тушунчаларнинг ички ҳаракати ҳосил бўлади. Мазкур 
ҳолатда ушбу ҳаракат олдин идрок қилинган объектлар маҳсуласи ва тасаввур образларининг 
таъсирида юзага келмайди, аксинча инсон олдида турган мақсад, эзгу ният, шунингдек вазифалар 
билан белгиланади ва онг ѐрдами билан бевосита бошқарилади. Инсоннинг фикр юритиши мақсадга 
йўналтирилган маҳсулдор жараѐн бўлиб ҳисобланади. Шунинг учун тафаккур объекти бетўхтов, 
узлуксиз равишда бирон-бир амалий ѐки назарий муаммони (масалани) ҳал қилишга, янгилик кашф 
этишга қаратилган изланишда бўлади. Ассоцианистлар ғояси 
ассоциатив жараѐнларга йўналтирилган бўлиб, суст (пассив) ҳаракатни тақозо қилади. Улар 
томонидан кашф этилган қонунга биноан, тасаввурлар ҳаракати онг таъсиридан ташқари ўзича ўзи 
рўй беради. Аммо тасаввурларнинг ҳаракатида фаоллик туради, лекин у беихтиѐр равишда амалга 
ошади, гўѐки онгсизлик ҳукм суриб турганга ўхшайди. Илмийлик нуқтаи назаридан ѐндашилганида, 
аксиича тафаккур фаол, жараѐн бўлиб, у иродавий зўр бериш, мақсадга интилиш, ихтиѐрий диққат 
ѐрдамида вужудга келади. Шу нарсани ҳам таъкидлаб ўтиш жоизки, лекин улар унинг моҳиятини 
белгилаб бермайди, шунинг учун иккинчи даражали аҳамиятга эга. Олиб борган 
тадқиқотларимизнинг кўрсатишича, ундай суст билиш ҳолатлари инсон руҳий тараққиѐтининг 
юксак босқичларида ҳам учрайди, бироқ узлуксизлик тўғрисида сўз бўлиши мумкин эмас. 
Ассоцианистларнинг фикрича, ассоциатив жараѐнларда аввап сезилган, идрок қилинган, хотирада из 
қолдирган, тажрибаларда учраган нарсалар ва ҳодисалар акс эттирилади, холос. Худди шу боис 
ассоциатив жараѐнлар миямизда янги образларни ҳосил қилиш имкониятига эга бўлмаган 
репродуктив (маҳсулсиз) жараѐндир. Тафаккур эса иродуктив (маҳсулдор) билиш жараѐни 
ҳисобланиб, Ҳиссий билиш тана аъзолари (органлари) ожизлик цилган объектив борлиқнинг 
мураккаб қонунлари, қонуниятлари ва ички механизмлари ҳамда боғланишларини ўзида акс 
эттиради. 

---

127 
Инсон руҳий дунѐсининт умумий қонуниятлари тўғрисидаги дастлабки тасаввурлар 
ассоциациялар принципи билан узвий алоқада бўлиб, бунда асосий эътибор ассоциацияларда 
тасаввурларнинг намоѐн бўлиши ва фаоллашуви (жадаллашуви) билан боғлиқ, жиҳатларига 
қаратилган. Ассоциацион принцип психология фанида бир бутун (яхлит) ассоцианизм йўналишига 
хизмат қилади. Ассоциацияларнинг асосий қонуни ассоциациялар пухта ва ишончлидир деган тарзда 
ифодаланиб, ўхшашлик контраст (қарама-қаршилик), фазовий ва вақт жиҳатидан яқинлик, 
сабабийлик, ўзига хослик ассоциацияларига қаратилган. 
Ассоцианистларнинг бош муаммоси (масаласи) ассоциацияларнинг руҳий тузилмага зга бўлган 
бирлик сифатида қабул қилиниши, шунингдек ассоциацияларни изоҳлаш, тушуцтириш принципи 
тариқасида фойдаланишдан иборатдир. Ассоцианистлар рационал (ақлий) нарсаларни ҳиссий 
нарсаларга тенглаштирадилар, субъектни (яккаҳол шахсни) ўзининг ва унинг фаолиятини, маслагини, 
фаоллигини, таҳлил қилишини инкор қиладилар. Ҳар қандай ақлий жараѐн тоифасига (типига) 
ихтиѐрсиз равишда тасаввур образларининг ҳаракати қабул қилинган. Уларнинг талқинича, тафаккур - 
бу ҳамма вакт образли тафаккур демакДир, жараѐн эса - образларнинг ихтиѐрсиз ҳолатида ўрин 
алмаштиришдан иборатдир, деган тезисни илмий муҳокама қилиш учун )фтага ташлайди. Тафаккур 
тараққиѐти - ассоциацияларнинг тўпланиш жараѐнидир. Тафаккурга ассоцианистик муносабатда 
бўлиш унга шаклан мантиқий (формалогик) тавсиф беришдан ўзгача нарса эмас, албатта. 
Ассоцианистларнинг йирик вакилларидан бири Т.Циген тушунчаларни "ассоциациялар 
тасаввури", ҳукмларни ‖ассоциациялар тушунчаси , хулоса чиқаришни эса "ассоциациялар ҳукми‖ деб 
атайди. 
Ассоцианистлар ҳар қандай ассоциациялар икки жабҳада (асиектда): биринчидан, 
ассоциацияларнинг намоѐн бўлиши ва вужудга келтирилган ассоциацияларни фаоллаштириш 
моҳиятини очишни, иккинчидан, ақлий фаолиятларни ассоцианизм нуқтаи назардан экспериментал 
тадқиқот қилиш, ассоциацияларни фаоллаштиришва сўз-мантиқ ассоциациялар 
тезлигани тадрижий (изчил) ўлчашни тушунтиришдир. 
Уларнинг фикрига қараганда, фикр юритиш жараѐнлари ҳеч кандай экспериментал ўрганишга 
бўйсунмаслиги учун уни инсоният маданияти маҳсулларини таҳлил этиш орқалигина тадқиқ қилиш 
мумкин, холос. 
Ассоцианизм таълимоти инсон ақлий фаолиятининг репродуктив (маҳсуласиз, хотирага 
асосланган) жиҳатларининг тадқиқ қилганлиги учун уни репродуктив тафаккур назарияси деб атаса 
ҳам.бўлади. 
XX асрнинг ўрталарида жаҳонпсихологиясида ассоцианизм 
таълимотининг ютуқ ва камчиликлариатрофлича изоҳлаб берилди. 
Жумладан, рус психологи Л.С.Виготский тушунчаларнинг ассоцианистик нуқтаи назардан талқин 
қилинишига эътироз билдириш билан бир даврда уни умумлаштиришнинг содда шакллари 
(элементлар, эмпирик) ҳисобланган комплексларнинг бевосита ўхшашлик ва қарама-қаршилик 
(контраст) ассоциацияларни вужудга келиш қоидалари билан узвий боғлаб ўрганди. Рус 
психологларидан яна бири А.Н.Леонтьев ассоциацияларни умум изоҳлаш принципига кагьий эътироз 
билдирди, лекин психологик реаллик (реалия, воқелик) сифатида ассоциацияларни сўзсиз тан олиб, 
уни объектив баҳолади. 
Россия федерацияси психологларидан Ю.А.Самарин, П.А.Шеварев, 
Н.А.Менчинская, Е.Н.Кабанова-Меллер, А.Ф.Эсаулов ва бошқалар йигирманчи аср фан ютуқларига, 

---

128 
диалектика таълимотига асосланган ҳолда ассоциациялар йўналишини тараққий эттирдилар, амалий 
ва назарий жиҳатдан улкан муваффақиятларни қўлга киритдилар. Масала ечиш, муаммоли вазият ва 
унинг туркумлари, босқичлари юзасидан тадқиқот ўтказган тадқиқотчиларнинг аксарияти 
ассоциацияларга алоҳида аҳамият бериб, уларни ҳатто тафаккурнинг механизмлари деб 
таъкидладилар. Бизнингча, билишнинг муайян босқичини талқин қилишда ушбу таълимот муайян 
аҳамият касб этиши турган гап. Лекин билиш таълимоти сифатида тарихий омил тариқасида 
психология тарихида ассоцианизмнинг ўзига хос ўрни мавжуд, чунки унинг йирик вакилларидан бири 
Ю.Эббингаузнинг ҳиссаси, ғояларининг аҳамияти бетакрордир.