Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги термиз давлат универсиитети

 
 
 
 
13-мавзу: Когнитив психология ва борлиқ муаммоси. 
Режа: 
1.
 
Билиш жараѐнларининг имкониятлари тўғрисидаги XXI аср маълумотлари таҳлили. 
2.
 
Ҳиссий билиш жараѐнлари ва ақлий билиш жараѐнлари ва уларнинг янги жабҳалари 
юзасидан мулоҳазалар. 
3.
 
Когнитивизм ва когнитив ѐндашувлар таҳлили.
 
4.
 
Математик моделлаштириш моҳияти.
 
Мавзу бўйича таянч сўз ва иборалар. 
Билиш, жараён, имконият, сезги, идрок, тасаввур, хотира, тафаккур, хаёл, 
интеллект, когнитивизм, ёндашув, валидлик, ҳаққонийлик, репрезентативлик, 
модель, моделлаштириш. 
Кадим замонлардан файласўфлар рухда иккита воқейликни ажратганлар, билиш, 
мантиқий ва эмоционал, ҳиссий. Икки ярим минг йил давомида психологик ғояларнинг 
тараққиѐти фалсафа таркибида мутафаккирлар баъзан ҳиссий баъзан эса мантиқий 
билиш шаклларини таърифлашга ҳаракат қилганлар. XIX асрнинг охирларига келиб 
психология мустақил экспериментал фан сифатида шаклланди. Экспериментал 
тадқиқотлар давомида бизнинг психика тўғрисидаги билимларимиз кенгайди ва 
аниқлаштирилди. Ўша даврда психиканинг билишни асосини ўрганувчи жиҳати 
хозирги кунда когнитив психология деб номланади. Инсон қандай қилиб кўради, 
сезади, эшитади, нимани эслаб қолади, нимага диққат эътиборини қаратади, қандай 

---

118 
фикр бритади ва қарор қабул қилади – буларнинг барчаси когнитив психологиянинг 
предмети хисобланади.
Руҳ хақида азалдан ажралмас эканлиги маълум. Шу туфайли когнитив жараѐнлар 
ҳиссий жараѐнлардан алоҳида холда мавжуд бўлмайди деб айтиш мумкин. Айнан 
когнитив психология тушунчаси 45 йиллар илгари АҚШ ва Буюк Британияда вужудга 
келиб, бу давлатларда психологиясида ҳақиқий инқилобий ўзгаришга сабаб бўлиб, 
замонавий психология фанининг ҳақиқий юзини очиб берди. 
Когнитив психологиянинг характерли жиҳати шундаки, унда билиш 
механизмлари инсон психикасининг марказий масаласи деб тушунтирилади. Бундай 
ѐндошув - инсоният информацион (ахборот) тараққиѐтининг асоси хисобланади. У 
инсон психикасини ахборотларни қабул қилиш ва қайтаришдан иборат бўлган 
жихатининг марказидир деб тушунади. Компъютерлар, Интернет, оммавий ахборот – 
буларнинг барчаси инсон психикасининг когнитив психологияга оид феноменлари 
таркибига киради. Когнитив ѐндошув психологияга аниқлик киритилишини 
таъминлайди. У математик методлар ва компътерли моделлаштириш кабиларни 
ривожланишига сабаб бўлди. Хозирги замон психологияси инсон руҳиятини тадқиқ 
этиб, ўз предмети моделларини аниқлаштиришга эришди. Бу тараққиѐтда когнитив 
ѐндошувнинг хизмати катта. Когнитив ѐндошув когнитив психология доирасидан 
чиқиб, социал психология, шахс ва ҳиссиѐт психологияси каби тармоқларга 
тарқалмоқда. Жумладан, социал психологияда когнитив ѐндошув кишининг олам 
ҳақидаги муайян билимлари ва уларни эгаллаш усулларини белгилаб берувчи 
ижтимоий хулқини тушунишни англатади. Шунингдек, когнитив психология 
доирасида билиш жараѐнлари ҳам фақат нафақат когнитив ѐндошув балки, бошқа 
йўналишларда ҳам тараққий этмоқда.