Ўзбекистон Республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Тарих факультети Ижтимоий фанлар кафедраси

 
Таянч атамалар 
Ижтимоий сиёсат, қадрият, адолат,ҳуқуқ, ижтимоий иш, ижтимоий таъминот, 
ижтимоий ходим, филантроп жамиятлар, ижтимоий тизим, тарихий 
тараққиёт,хайр-эҳсон,ижтимоий таълим. 
ИЖТИМОИЙ ИШНИНГ МОҲИЯТИ ВА ЎЗИГА ХОСЛИГИ 
Ижтимоий ииши институтлаштириш.Ижтимоий иш бир вақтнинг ўзида 
ҳам ижтимоий институт, ҳам касбий фаолият тури, ҳам ижтимоий амалиёт
тури ва амалий билимлар синтези, ҳам шахс фани ҳисобланади. Ижтимоий
ходим фаолияти ижтимоий иш назариясининг диккат марказида туради. Ў 
самарали бўлиши учун ижтимоий ходиминсоний муаммоларни тўшўниб 
олиши, уларни ҳал қилиш технологияларига эга бўлиши керак. Ижтимоий
ходим ижтимоий ишнинг асосий назарияси унинг предмети ва объекти, 
тамойиллари ва методларини аник ажрата олади. Раҳмдиллик, ҳамдардлик, 

---

жавобгарлик, инсонпарварлик, фуқаровий ва ижтимоий адолат туйғуси 
сингари махсус касбга доир ва маънавий-ахлокий 
хусусиятлар унга хосдир. 
Ижтимоий иш касбий фаолият тури сифатида. Исталган касб пухта 
умумий ва махсус тайёргарлик, тажриба орттириш натижасида инсон 
эришган 
бир қатор махсус билимларни ва муайян кўникмаларни назарда тутади. 
«Касб» термини одатда кенг маънода ишлатилади: ишдаги касб, 
профессионал дурадгор, профессионал тарбияловчи, врачлик касби. Инглиз 
тили 
луғатларида касб (профессион) юкори даражада техник ва интеллектуал 
чуқур 
билимга эгалиги билан ифодаланадиган ўрта синф вакилларининг иши 
(оccупатион) сифатида келтирилади1. 
Профессионал фаолиятнинг иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий, илмий, техник 
турлари мавжўд. Ижтимоий иш фаолиятнинг анъанавий турларига 
тааллўкли 
эмас. Ижтимоий иш фаолиятнинг асосий туридир. Ўўзига хос бўлиб, 
аҳолининг турли катламларига ёрдам кўрсатишга каратилган. 
Ижтимоий иш ўзига хос ижтимоий ҳодиса сифатида ўч тур - касб, фан ва 
шахс фани билан ифодаланади. 
Касб сифатида у алоҳида шахсларга, кишилар гуруҳига ёрдам кўрсатиш 
оркали шахсий ва ижтимоий муносабатларни мўвофиклаштиришга 
каратилган; фан сифатида ўшахсҳаётий фаолиятига, аник ижтимоий гуруҳ,га 
ёки 
жамиятга бевосита алокадор ижтимоий жараёнларни ва ижтимоий 
ҳодисаларни ўрганади. Ижтимоий иш шахс фани сифатида кўп киррали
хусусиятга 
эга ва турли типдаги шахс юртларида ўқитилади. 
Ижтимоий ходим касби ижтимоий йўналтирилган касаблар бўлган врач, 
псиҳолог, педагог сингари бошқаўҳшаш касблардан фарк қиладиган 
белгиларга эга. Ижтимоий ходим ва мижоз ўртасида ўзаро ҳамкорлик
хусусиятининг ўзи асосий фарк қиладиган хусусиятлардан бири 
ҳисобланади. Ёрдам берадиган бошқа касбларга хос бўлган субъектив-
объектив муносабатлардан фаркли равишда постиндўстриал жамиятнинг 
ижтимоий ишида ишончга 
асосланган субъект-субъектмуносабатлари устунлик қилади. Бундай 
шароитда мижоз қарор қабул қилиш ҳуқуқини ёки устунликни ўзида сақлаб 
колади.Ижтимоий ишнинг энг умумий таърифи - бушахс, гуруҳлар ёки 
ҳамжамият ҳаётида ижобий ўзгаришларни амалга ошириш бўйича 
профессионал фаолият. Буюк Британия ижтимоий ходимлари уюшмаси 
ижтимоий ишнинг қуйидаги таърифини берди: ижтимоий иш - бууларга 
таъсир қиладиган шахсий, ижтимоий ва вазиятга боғлиқ 

---

кийинчиликларни белгилашда кишиларга ва ҳамжамиятларга ёрдам 
берадиган масъулиятли касбий фаолиятдир.2002 йил июлда Женевадаги 
Ҳалкаро ижтимоий ходимлар Федерациясининг ҳар йиллик учрашувида
қуйидаги таъриф қабул қилинди: ижтимоий иш касби ижтимоий 
ўзгаришларга, 
кишилар 
ўртасидаги 
муаммоларни 
ҳал 
қилишга, 
мобиллаштиришга ва индивидлар ва гуруҳларнинг ҳотиржамлигини 
кафолатлаш учунуларни сафарбар этиши ва озод қилишга ёрдам беради. 
Ижтимоий иш инсон хулқ-атвори ва ижтимоий тизимлар назариясини
қўллаб, одамларнинг улар атрофидаги кишилар билан муносабатларига 
аралашади. Инсон ҳуқуқлари ва ижтимоий адолат тамойиллари ижтимоий 
иш учун асос ҳисобланади.Ижтимоий иш қўллаб- қувватлаш, ҳимояқилиш,
тузатиш ва реабилитация 
қилиш воситасида кийинчиликларни енгиб ўтишда уларга ёрдам бсради. Бў 
ташҳис қўйишучун юборилган ҳуқуқбўзарликларни тузатиш ва назорат 
қилиш билан боғлиқ патронаж, ижтимоий ёрдам, ижтимоий таъминот, 
ижтимоий таълим фаолиятидир.Касбий фаолият сифатида ижтимоий иш ўч 
соҳани ўз ичига камраб олади.Биринчидан, бў шахсий ва оилавий 
даражалардаги ижтимоий терапиядир.Иккинчидан, бў турли таснифдаги
гуруҳбилан олиб бориладиган ижтимоий фаолиятдир. Ва, учинчидан, бу 
жамоада, яшаш жойида олиб бориладиган ижтимоий фаолиятдир. 
Индивидни ижтимоий мослаштириш ва ҳаётга кайта тайёрлаш, унинг 
ҳаётида рўй бераётган низоларни ҳал қилиш якка тартибда ишлашнинг 
асосий 
мақсади ҳисобланади. Мисол учун, оилада боланинг жисмоний ва руҳий 
камолоти ота-оналарнинг ижтимоий-маданий ва моддий макомига, уларнинг 
болаларга кераклича эътибор беришга кодирлиги ёки кодир эмаслигига, 
мазкур оила қаерда яшашига, таълим ресўрсларининг кўлайлигига боғлиқ. 
Барча санаб ўтилган ҳолатларда қонунларда мустаҳкамланган 
коидалардан 
фойдаланиш учунуларнинг ота-оналарига ҳам малакали ёрдамчиларнинг 
кўмаги зарур. Ижтимоий иш эълон қилинган ҳуқуқларни амалиётга татбик 
қилиниши учун керак бўлган ижтимоий меҳанизм ҳисобланади. Ижтимоий 
ходим кийинчиликларни аниқлаши, мижозни қўллаб- қувватлашга 
қаратилган ижтимоий ресурслар манбаларига мурожаат қилишда оилага ва 
индивидга ёрдам бериши мумкин.Ижтимоий ёрдам ва кўмак зарур бўлган 
гуруҳлар ёшига караб болалар,ёшлар, кекса фуқароларга таснифланиши
мумкин. бошқа тасниф гендер, 
маданий ёки ўҳшаш муаммолар б Уйича амалга оширилади, яъни диний 
гуруҳлар, ёлгиз ота-оналар, ёлгиз оналар бирлашмаси, собик алкоголиклар 
ёки 
гиёҳвандлар гуруҳлари. Кўпинча ижтимоий ходимлар ижтимоий иллатга 
айланган ёки ҳатто жиноий хусусиятга эга бўлган гуруҳлар - болалар ёки 

---

ўсмирлар 
жиноятчилиги, 
дарбадарлик, 
ўюшган 
фоҳишабозлик, 
аксилижтимоий йўналишли гуруҳлар билан ишлашига тўгри келади. 
Яшаш жойи б Уйича ва жамоаларда фаолият олиб бориш ижтимоий
ходим 
фаолиятининг мўҳ,им соҳаси ҳисобланади. Ў одамлар зич бўлиб яшайдиган 
жойларда ижтимоий хизматлар тармогини кенгайтиришга, ижтимоий 
алокаларни мустаҳкамлашга, кўлай ижтимоий- руҳий иклим яратишга, 
шўнингдек, 
турли маҳдллий ташаббўслар, ўзаро ёрдам берўвчи гуруҳларни ташкил 
этишга 
каратилган. Бў соҳада Ўзбекистоннинг ўзига хос ижтимоий ташкилоти - 
мсщалланинг ўлкан салоҳиятидан ва имкониятларидан фойдаланиш мумкин. 
Ижтимоий иш турли-туман кўринишларга эга. Кўп сонли касбий 
гуруҳларни, 
масалан, 
бошқарув 
даражасидаги 
ижтимоий 
соҳа
ходимларини, оила, 
бола тарбияси ва камолоти билан шуғулланадиган мутахассисларни улар 
орасидан ажратиб кўрсатиш мумкин. Сўнгра бў - шахс ва гуруҳ билан 
псиҳотерапевтик ва псиҳологик методларда ишлашга иҳтисослашган 
ижтимоий 
ходимлар; ижтимоий хизматлар ва агентликлар, етимҳоналар, интернатлар 
ходимлари; тиббий муассасалар тизимидаги, ижтимоий ходимлар;
ногиронлар 
билан ишлайдиган мутахассислар. Ва бу ижтимоий ходимлар касбий 
фаолияти турларининг тўлиқр Уйхати эмас, ўни яна давом эттириш
мумкин. 
Шундайқилиб, ижтимоий ишнинг мазмун-моҳиятини индивидлар, 
оилалар, гуруҳларнинг ижтимоий ҳуқуқларини рўёбга чи қаришда ва 
тўлаконли 
ижтимоий фаолият кўрсатишга тўскинлик қиладиган жисмоний, руҳий, 
интеллектўал, ижтимоий ва бошқа кийинчиликларни ҳал қилишда уларга 
ёрдам кўрсатиш б Уйича фаолият сифатида таърифлаш мумкин. 
Ижтимоий 
ишнинг мазмун-моҳиятини фаолиятнинг ўзига хос тури, инсон ҳдётининг 
маданий, ижтимоий ва моддий даражасини таъминлаш мақсадидаўнга давлат 
томонидан ва нодавлат кўмак бериш, инсонга, оилага ёки шахслар
гуруҳига 
якка тартибда ёрдам бериш сифатида таърифлаш мумкин1. 
турли мамлакатларда ижтимоий ходимларни иш билан таъминлаш
соҳасига турлича ёндашувлар мавжўд. Бир катор мамлакатларда, масалан, 
Швецияда - бў касб ижтимоий ҳимоя ва согликни саклашни 
бирлаштирадиган 

---

соҳага тааллўкли. Ирландияда эса ижтимоий ходимлар (соcиал wоркерс) 
согликни саклаш тизимига мансўб. Улар касалҳоналарда, турар жойларидаги 
саломатлик марказларида ишлайди, кишиларни руҳий қўллаб-кўвватлайди. 
Ижтимоий таъминот соҳасида одамларга ёрдам берўвчилар (wелфаре 
wоркерс) 
ижтимоий ҳимояқилиш соҳасида ишлайди. Бўндан ташкари, Ирландияда 
ёшлар билан ишлайдиган мутахассислар (ёутҳ wоркерс) мавжўд. 
Ушбу мутахассислар, ў ёки бў даражада бир-бирлари билан ўзаро 
ҳамкорлик қилади, кўнгиллиларни ва турли ҳукуматга қарашли бўлмаган 
ташкилотларни ҳамкорликка таклиф этади. АКШда ижтимоий ходим 
ижтимоий хизматлар бўлимларидан ташкари тиббиёт муассасаларида ҳам 
фаолият 
кўрсатиши мумкин. Мижозни ҳам даволаш жараёнида, ҳам Уйига 
кайтаришга 
тайёрлашда етарлича тиббий ва руҳий қўллаб- қувватлашўнинг вазифаси 
ҳ,исобланади. Россияда ижтимоий ходимлар ижтимоий таъминот, таълим 
(ижтимоий педагоглар), иш билан таъминлаш хизмати, армияда фаолият 
кўрсатади. Ўзбекистонда ҳдм ижтимоий ходимлар шўнга ўҳшаш 
соҳаларда 
фаолият олиб боради. 
Молиялаштириш манбаи ижтимоий иш дас турларидаги асосий 
тафовутлардан биридир. Ушбу тамойил б Уйича дас турни иккита шаклга 
ажратиш 
мумкин. Булар соликлар ҳисобига фаолият кўрсатадиган давлат шакли 
ҳамда ва иҳтиёрий хайр-эҳеонларга асосланган хусусий шакл. Бироқ 
кўпчилик 
хусусийхизматлар давлат карзисиз фаолият кўрсата олмайди. Ғарбдаги 
кўплаб хусусий агентликлар давлат институтлари томонидан бериладиган 
пуллар, гонорарлар, хизматлар эвазига тўшадиган пуллар. черков ўлўшлари 
ва 
бошқа омонатлар, мерос қилинган пуллар, йиллик ренталар, омонатлар 
фоизлари сингари молиялаштиришнинг турларини бириктириш ҳисобига 
фаолият олиб боради. 
Ижтимоий дас турларнинг давлат томонидан қўллаб-кўвватланиши нормал 
ҳодиса. Жамиятнинг бир кисми бўлган ижтимоий муассасалар ўнинг 
кўмагисиз унумли ва самарали фаолият кўрсата олмайди. Ижтимоий 
муаммолар 
жамият ҳаётий фаолиятининг натижасидир, уларни ҳал қилиш, сарф-
ҳаражатларни коплаш керак. 
Ижтимоий иш фай сифатида. Ижтимоий иш назарияси жамият. инсон 
маданияти ва ижтимоий муаммолар тўгриеидаги илмий билимнинг умумий 
соҳасига тааллўкли. У инсон фаолиятининг ижтимоий соҳасини ўз ичига 
олади, ў тўғрисида объектив билимлар ишлаб чиқилишига кўмаклашади. 

---

Ўнинг доимий ривожланиб бориши назария сифатида ижтимоий ишнинг 
ўзига хос хусусияти ҳисобланади. Янги фаннинг қарор топиши жамиятнинг 
ижтимоий тараккиёти ва жамият тараккиётининг янги ижтимоий-сиёсий ва 
иқтисодий босқичида шахс ва жамият ўртасидаги ўзаро муносабатлар 
соҳасидаги илмий-назарий тадкикотларга эҳтиёж пайдо бўлишига 
кўмаклашди. 
Ўзмнинг негизида ижтимоий (жамоатчилик) фан ҳисобланган ижтимоий 
иш техник ва табиий фанлар билан ўзвий боғлиқ. Ўнинг доирасида 
ўтказиладиган тадкикотлар кўпинча социология ва антропология, тиббиёт ва 
псиҳология, фалсафа ва педагогика, ҳуқуқшунослик ва сиёсатшўнослик, 
иқтисодиёт ва диншўнослик билан назарий ва методик муносабатда бўлиб, 
фанлараро боғлиқликҳўсўсиягига эга. 
Илмий билишнинг исталган соҳасида бўлганидек, ижтимоий ишда ўнинг 
мафкўравий аппарата асосини ташкил этадиган муҳим тушунча - 
категориялар мавжўд. бошқа ижтимоий фанлар билан ўзвий боғлиқ бўлган 
ижтимоий 
иш кенг. Бироқ ижтимоий иш таъсири остида уларнинг категорияли 
аппаратидан фойдаланади. Ижтимоий муносабатлар, ижтимоий муаммо ва 
ижтимоий ҳавф-ҳатар, ижтимоий муносабатлар, ижтимоий фаолият, 
ижтимоийлашўв, ижтимоий вазият ва ижтимоий саломатлик, руҳий-
ижтимоий 
фаолият, оилавий можаро, ижтимоий маком ва ижтимоий ёш сингари
тушунчалар ўнга тааллўклидир. 
Шў билан бирга, ижтимоий иш ўзининг хусусий тоифаларига эга. Булар: 
ижтимоий иш ва ижтимоий ходим, ижтимоий терапия ва ижтимоий 
коррекция, ижтимоий иш мижози, ижтимоий хизматлар ва ижтимоий хизмат 
кўрсатиш, мақсадли ижтимоий ёрдам ва ижтимоий қўллаб- қувватлаш, 
ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий реабилитация. 
Ижтимоий саломатлик тушунчаси ижтимоий иш назариясининг асосий 
категорияларидан бири ҳисобланади, ижтимоий гуруҳ,лар, социўм, оила, 
индивид ўнинг субъекти ҳисобланади. Ижтимоий саломатликни ижтимоий 
маком, фаровонлик, қулайлик ва ҳавфеизлик меъёри билан боглашади. Чунки 
ижтимоий маком руҳий, иқтисодий, оилавий, касбий ва бошқа макомли 
мезонларни ўз ичига олса, ижтимоий саломатлик ҳам кўп омилли тизим 
ҳисобланади, ўнинг таҳлили фанлараро хусусиятга эга. Социопатология 
тушунчаси ижтимоий саломатликнинг акси ҳисобланади, яъни ижтимоий 
касалликлар, қашшоқлик, очлик, ишсизлик, мўросасизлик, зўравонлик, 
маргиналлик ва чегарадаги вазиятлар. 
Ижтимоий ишнинг қонунийлиги ижтимоий иш назариясининг муҳим 
элементи ҳисобланади. Ҳозирги вақтда МДҲ мамлакатларида ижтимоий 
ишни илм-фан сифатида шакллантириш ва баён зтишнинг ўмўмэътироф 
этилган меъёрлари ҳал и яратилмаган, ўнинг илмий аппарати қарор топиш ва 
расмийлашиш босқичида турибди. Бироқҳозирданок илм-фан ижтимоий 

---

ишдаги ҳодисалар ва жараёнлар мазмун-моҳияти ўртасида мўстаҳкам, 
такрорланадиган, ҳолисона такозо зтиладиган алокаларни акс эттирадиган 
қонунийликни тадкик қилмокда, деб айтиш мумкин. 
Махсус адабиётда ижтимоий иш қонунийлигини ўч гуруҳга бўлиш таклиф 
згилади: 1) ижтимоий иш - одамларнинг эҳтиёжига, аник вазият талабига, 
кишиларнинг ижтимоий саломатлиги сакланиши ва реабилитациясига 
кўмаклашадиган, ижтимоий муносабатларнинг янгиланишига мувофик 
жамиятда 
юз берадиган жараёнларга таъсир қиладиган ўзига хос фаолият тури; 
2) индивиднинг шаклланиши ижтимоий дас турга кўра юз беради - ижтимоий 
мўҳитнинг таъсири остида ва индивиднинг ўзини ўзи камол топтиришида 
муайян фаоллиги шароитида юз беради; 3) ижтимоий хизматларни 
шакллантириш ва истеъмол қилиш манбалари жамият эҳтиёжи билан 
изоҳланади ва 
ўнинг камолоти тенденцияларини акс эттиради. 
Давлатнинг ижтимоий сиёсати билан жамиятдаги ижтимоий ишнинг 
мазмун-моҳияти ўртасидаги ўзаро алока асосий қонуният сифатида 
ажратиб 
олинади. Касбий фаолият сифатида ижтимоий ишнинг шаклланиши 
ижтимоий сиёсатни аҳолининг катта гуруҳлари, синфлар, ҳаражатлардан 
кийналиб 
ҳаёт кечираётган индивидга, оилага ёрдам беришга йўналтириш билан
боғлиқ. 
Ў шоў қонуният муносабати билан ижтимоий ривожланиш мақсадлари 
билан ижтимоий иш даражаси ўртасида ўзаро алока юзага келади.
кўрсатиб 
ўтилган мақсадлар асос бўлўвчи давлат ҳужжатларида, ижтимоий 
хизматлар 
фаолиятида 
шаклланади, 
Бў 
эса 
ушбу 
ривожланишнинг 
йўналтирилганлигидан далолат беради. 
Ижтимоий ишнинг ижтимоий сиёсаг, ижтимоий жараёнлар билан нисбатини 
тадкик қилиш, шўнингдек, шахснинг муқобил камол топиши учун 
жамиятнинг масъўлпяти билан боғлиқмуаммолар ижтимоий иш 
муаммолари 
сирасига киради. 
қуйидагилар илмий фан сифатида ижгимоий ишнинг махсусмуаммолари 
ҳисобланади: ижтимоий иш тузилмасида мотивация, девиация, 
деликвенция, 
депривация, аномия ва нотипик ривожланиш, ижтимоий ишнинг 
муаммолари, 
омиллари ва ҳавф-ҳатар гуруҳлари, можароси, йўналишлари ва концепцияси, 
ўз жонига касд қилиш, жамоада ишлаш, ижтимоий иш методлари ва 

---

 технологияларининг ўзаро муносабати, ижтимоий иш одоб-аҳлоки, 
ижтимоий коррекция, ижтимоий терапия. 
Ижтимоий иш методологияси профессионал жиҳатдан таъсир этиш 
предметини, объектни ўрганишни назарда тўтади. Бўнда мижоздан ташкари, 
ижтимоий ходимҳам иштирок этади, шўнингдек ўнинг доирасида 
ижтимоий 
ходим ва мижоз ўзаро муносабатда бўладиган ижтимоий контекстни, 
ижтимоий иш тузилмасини ва тармок фаолияти тамойилларини ўрганишни 
назарда тўтади1. 
Ижтимоий саломатликни тиклаш, макомни барқарорлаштириш, имкониятлар 
ва ресўрслар намоен бўлиши шартларини ўзгартириш, мижознинг ўзини 
ўзи назорат қилиш даражасини, муаммоларни мустақил равишда ҳал 
қилиш 
кобилиятини ошириш, ўз кадр-киммати туйғусини тиклаш ва ўзини ўзи 
ҳўрматқилишига эришиш ижтимоий иш методологиясининг мақсади 
ҳисобланади. 
Ижтимоий иш шахс фаии сифатида. Ижтимоий ишни ўқитиш жараёни 
турли мамлакатларда бир-биридан кескин фарк қилиши мумкин бўлган 
таълимнинг миллий тизимлари ўзига хослигини акс эгтиради. Ижтимоий 
ходимларни ўқитиш ишида барча тафсилотлари б Уйича ягона намуна 
йўқ. 
Бироқ аник бир социумда кийин ҳаётий вазиятга тушиб колган кишига 
махсус 
билимларсиз малакали ёрдам кўрсатиш мушкул эканлигини тушуниш 
мавжўд. Ижтимоий иш кўникмаларига ўқитиш бўлгўси
мутахассисларни 
ижтимоий жараёнларнинг илмий таҳлили ва ижтимоий-сиёсий вазият 
таҳлили 
методологияси билан кўроллантириш имконини берибгина колмай, балки 
муқобилҳолат ёки хулқ-атвор ташкарисидаги, жамият нормаларидан 
ташкаридаги гуруҳни ёки алоҳида шахсни ўндан ажратиб олиш имконини 
ҳам 
беради. 
Ижтимоий иш шахс фани сифатида шахс мақсадларини кўзлаб илм-фан 
асосларини шахс юрти мутахассислигига татбикан тизимлаштириб баён 
қилишни ўзида ифода этади. Ижтимоий ишга ўқитилаётган талабалар 
ижтимоий ходим билан мижоз, эҳтиёжманд одамлар билан жамият 
ўртасидаги 
воситачиликни таъминлайдиган турли назарий билимлар ва
технологияларни 
эгаллаб олишлари лозим бўлади. 
Ушбу соҳадаги таълим тизими ўзида назарий ва амалий кисмларнинг 

---

Уйгўнлигини ифода этиши керак. Ижтимоий иш бўйича мутахассис 
тайёрлашнинг асосий талабларига мўвофик бўлган билимларни эгаллаш, 
амалий 
кўникма ва малака орттириш таълимнинг асосий мақсади ҳисобланади. 
университетда базавий тайёргарликдан ўтган тегишли мутахассислик б
Уйича 
олий маълумотли мутахассис ижтимоий иш бўйича
мутахассисҳисобланади. 
Ғарб мамлакатларида ижтимоий иш соҳасида мутахассислар тайёрлашга 
мавжўд ёндашувларнинг кўпчилиги бўндай иш, масалан, диний ва дўнёвий 
асосларни, васийлик ва хайрияни бирга кўшиб олиб боришни, давлат 
хизматлари ёки хусусий ижтимоий хизматлар устуворлигини ўз ичига 
оладиган ижтимоий-маданий анъаналар ва тарихий шарт-шароитларнинг 
ўзига хослигига мувофик ташкил этилишини кўрсатади. Бўндай 
тайёрлаш 
изчил. мақсад ва ваколатлар соҳаси аник белгиланган ҳолда турли 
шаклларда 
( курслар. коллежлар. университетлар) ва турли боскпчларда амалга 
оширилади. 
АКШда ижтимоий ходимларни тайёрлаш ўч босқичда амалга оширилади. 
\ гзларини ижтимоий ҳоди мл ар деб атайдиган ходимларнинг кўпчилиги 
ёки 
бакалавр дипломига эга бўлган ижтимоий ишга иҳтисослашган тўрт йил 
ўқитиладиган университет дипломига ёки ижтимоий иш бўйича мастер 
дипломига эга. Бакалавр дипломига эга бўлган битирўвчи ўниверсал 
мўтаҳассиега айланади - ў ижтимоий муаммоларнинг кенг кўлами билан 
ишлайди. Мастер (магистр) даражаси бакалавр дарс тури бўйича тўрт 
йиллик 
дастлабки университет таълимидан кейин, икки йиллик амалий тайёргарлик, 
маърўза ўкиш ва тажриба ишлардан кейин берилади. Бундан ташкари, мастер 
ёки магистр даражаси индивидлар ёки гуруҳлар билан клиник ишлашда 
чўкўрлаштирилган иҳтисослашганликни. микрорайон \аётини ташкил 
эгишни. 
ижтимоий 
сиёсагни 
шакллантиришни. 
менежментни, 
сўпервайзерликни, яъни ижтимоий иш ёки ўқитиш самарадорлигини 
назорат қилишни 
назарда гўтади. 
Докгорлик даражаси мастер даражаси ни олгандан кейин икки йил 
тайёргарликнп талаб қилади. Колўмбия ва Вашингтон университетлари 
бўнга 
мисол бўлиши мумкин. Ушбуўни вере итетл арда ижтимоий ҳоди мл ар 
магистра гўрада ўқитилади. Ҳар йил и икки нафар ўзбекистонлик талаба 
Соcиал 

---

Wорк Феллоwшип дас тури бўйича тўрт йил давомида магистра турада ў 
киши 
эыпборлидир. Ўкншш давомида амалий ишга асосий урғу берилади. Шахс 
ҳафтасининг икки кўпи олий шахс юртига тўгри келади, колган ўч г\ълик кўн 
ижтимоий агентликлардаги амалиётга ажратилади. Бундан ташкари. ҳар ҳил 
мўтаҳассиеликлар бўйича илгор курслар. шўнингдек, маҳаллий коллежларда 
техник (ердамчи) ходим тайёрлаш бўйича икки йиллик дас тур мавжуд. 
қуйидагилар АКШда ижтимоий иш соҳасидаги таълимнинг асосий 
тамойиллари ҳисобланади: мижознинг ўз такдирнни ўзи белгилишини 
ҳурмат 
қилиш. ҳар бир мижознинг кадр-киммаш ва кадрлилигига ишониш. 
мижознинг табиий кобилия тларини таедшегаш, мижозни ўнинг ўзига 
хослигига ва ноёблигига ишонтириш. мижозларга ўз камолоти ва инсон 
сифатида ўзини ўзи рўёбга чи қариши (даромад. таълим ва ҳоказолар) учун 
кўрашиш имконини берадиган шарт-шароитларни ҳимояқилиш. мижозга 
ўзининг пжобий саъГг-.ҳаракатларини аниклаш ва йўналтириш имконини 
берадиган ўзгаришларга кандай кўмаклаигишни тушуниш, ўнга ёрдам 
бериш 
учун мижознинг атрофидагилардан фойдаланиш. 
Ижтимоий ходим мижоз билан якка тартибда иш олиб боришга (гиёҳванд 
моддалар кабўл қилиш, депрессия, алкоголизм) эьгиборни каратиш ўрнига 
ўни мўҳитнинг ўстўнлик қилўвчи маданиягн. қарашлари ва сиёсий 
кадрият36 
лари билан бирга кўриши керак1. Дастурлар ва курсларнинг турли-
туманлиги 
аннан мана шунга хизматқилади. 
Масалан Японияда ҳам кўплаб дас турлар мавжўд. Булар: маҳаллий 
коллежда икки йиллик таълим. коллеж еки университетда тўрт йиллик 
машғулотлар ва университетда икки йиллик аспиран тура. 
Европада университетда бериладиган таълим билан бирга ҳукумат, диний, 
дўнёвий ва сиёсий ташкилотлар раҳнамолигидаги ижтимоий иш шахс 
юртлари 
кенг 
таркалган 
модель 
ҳисобланади. 
Ижтимоий 
иш 
соҳасида 
мўтаҳассиеларни 
ўкигишнинг Европа модели Америка моделидан жиддий фарк қилади. 
Бўшахс 
ва амалиётда тарихан шаклланган анъаналар билан изоҳланади. Ижтимоий 
ходимларни касбга тайерлашнинг илк дас турлари дастлаб Амстердамда. 
сўнгра Берлин ва Лондонда пайдо бўлди. Ижтимоий иш қарор топишида 
етакчилик роли черковга, шўнингдек, бир неча ўн йиллаб фаолият олиб 
борган ҳар ҳил филантропик ташкилотларга тегишли эди. Бўндан ташкари, 
Европада кадимий университетлар оркали касбга тайёрлаш тизими 
аллакачон 

---

юзага келган эди. 
Яқин вақтларгача ижтимоий иш мактаблари Европа китъасида ҳукумат, 
диний, дўнёвий ва сиёсий ташкилотлар ваеийлигидаги хусусийшахс 
юртлари 
сифатида фаолият олиб борар эди. Бўҳозир ҳам Австрия, Бельгия, Дания. 
Франция, Греция, Италия, Нидерландия, Норвегия. Портўгалия ва 
Швейцарияда кенг таркалган модель ҳисобланади. Гарчи ижтимоий иш 
мактаблари 
ушбу мамлакатларда олий таълим доирасида мавжўд бўлса-да ва кўпинча 
кабўл қилишда университетлардаги каби шартлар талаб қилинса-да, уларни 
тенглаштириб бўлмайди. Ўч- тўрт йил давом этадиган ўқитиш гор техник, 
иҳтисослашган тайёргарлик деб аталади. университетлар эса кенг 
гўманитар 
таълим беради. 
Бўюк Британияда ҳам ижтимоий ходимлар тайёрлаш турли усулда олиб 
борилади. Ўниверситстларда, поли техникўмларда ва илгор таълим тизимига 
эга бўлган коллежларда таълим берилади. Замонавий дас турлар тўрт йиллик 
бакалавриат курсларини, йиллик аспиран турани, битирўвчилар учун икки 
йиллик кўрени, университетни битирмаган шахслар учун икки йиллик ва
тўрт 
йиллик курсларни назарда тўтади. Битирўвчиларга малака даражалари, 
дипломлар ва сергификатлар берилади. 
Россияда олий ва ўрга махсус билим юртлари учун ижтимоий ходим 
мўтаҳассиелиги 1991 йилдан бошлаб беш-олтита олий шахс юртларида 
танлов 
асосида жорий этилди. қисқа даврда ижтимоий ходимлар тайёрлайдиган 
олий 
шахс юртлари тармоги кенгайди - энди уларнинг сони Россияда етмишдан 
ортикни ташкил этади. Яна ўнга ўрта махсусшахс юртида ижтимоий иш 
бўйича мутахассис тайёрланади. Ўмўман мамлакат бўйича ижтимоий
ходимлар тайёрлашнинг бир нечта даражасини ажратиб кўрсатиш
мумкин. 
Булар: 
• курслар, мактаблар, лицейларда кўрени ўқитиш ёки касб-ҳўнарли 
бўлгўнча тайёргарлик. Ўрта маълумотли битирўвчилар беморлар, кариялар, 
ёлгиз кишиларга хизмат кўрсатиш бўлимларининг ижтимоий ходимлари 
сафини тўлдиради; 
• ўрта махсусшахс юртларида ўқитиш. Уларни тамомлагач, беморлар, 
ёлгиз 
кишилар, кексаларга хизмат кўрсатиш бўлимлари бригадирлари, ижтимоий 
педагоглар бўлиб ишлаш мумкин; 
• университетлар, академиялар, соҳа олий шахс юртларида (педагогик, 
тиббий) кундузги, кечки ва сиртки бўлимларда (ўкиш муддати уч йилдан 

---

олти йилгача), факультетларда (олий маълумотли лар бир йилдан уч 
йилгача ўқитилади) ўқитиш. 
Профессионал олий таълимга келсак, ушбу мамлакатда ўч босқич ажралиб 
туради. Булар: бакалаврлар (4 йил), мутахассислар (5 йил) ва магистрлар 
(6 йил) тайёрлаш. Ижтимоий ходимнинг профессионал макоми расман 
тасдиклангандан кейинги қисқа даврда Россияда олий таълим тизимида 
ижтимоий 
соҳа учун, шўЖумладан, ижтимоий соҳа органлари ва муассасалари учун 
кадрлар тайёрлаш билан шуғулланадиган иҳтисослашган университетлар, 
академиялар, 
институтлар, 
коллежлар 
тармоги 
кенгайиб 
бориши 
кўзатилмокда. 
Йигирманчи йилларда ташкил этилган Ҳалкаро ижтимоий фаолият 
уюшмаси (ЛАССW) ўқитиш ишида муҳимташкилийўрин тўтади. 
Ижтимоий 
ишга ўқитиш миллий дас турларига эксперт баҳо бериш ўнинг 
функцияларидан бири ҳисобланади. Ўнинг ҳўзўрида ташкил этилган 
ижтимоий иш 
мактаби ҳалкаро кўмитаси (ИЛССW) БМТ ва Ҳалкаро меҳнат ташкилоти 
(ҲМТ) билан Яқинҳамкорлик қилади. ҲМТ Женевада ижтимоий ишга 
ўқитишга тааллўкли барча ҳужжатларни саклайдиган маълўмотнома-
ахборот 
марказига эга. 
Бозор икгисодиётига асосланган давлатларнинг жаҳон тажрибаси аҳолини 
ижтимоий ҳимояқиладиган махсус ва ижтимоий тузилмаларсиз, аҳолининг 
алоҳида гуруҳларига ва катламларига ижтимоий ёрдам беришнинг аник амал 
қиладиган меҳанизмисиз демократик, ҳуқуқий давлатни шакллантириш 
мумкин эмаслигидан далолат беради. Айнан шў сабабли бир неча 
мамлакатларда ижтимоий муаммолар нафакат ижтимоий иш назариялари ва 
мактаблари доирасида, балки амалий социология, ижтимоий псиҳология,
иқтисодий 
социология, ижтимоий мўҳандислик, ижтимоий педагогика воситалари 
доирасида ҳам фаол ишлаб чиқилмоада. 
Ўзбекистонда «Ижтимоий иш» йўналиши «Олий таълим йўналишлари ва 
мутахассисликлари классификатори»га киритилган. 2004 йилда Абдўлла 
Кодирий номидаги Тошкент давлат маданият институтида, 2005 йилдан 
бошлаб эса Самарқанд ва Фаргона давлат университетларида «ижтимоий 
иш» 
йўналиши б Уйича юкори малакали мутахассисларни тайёрлаш 
бошланди. 
38 
Давлат таълим стандартига мўвофик таълим фанлари даврлари белгиланади, 
ҳар бир талаба олий таълимнинг бириичи босқичида (бакалавриат) уларни 
ўрганиши керак. 

---

Булар қуйидаги фанлардир: гўманитар ва ижтимоий- иқтисодий, математик 
ва табиий, ўмўмкасбий махсус фанлар. 
Гўманитар ва ижтимоий- иқтисодий фанлар блоки миллий Мустақиллик 
гояси ва демократия мафкўрасини, илмий дўнё қарашни, кжсак маънавият ва 
маданиятни, демократик, ҳуқуқий тафаккурни шакллантиради; соглом 
турмуш тарзи, одамнинг одамга, жамиятга, атроф мўҳитга муносабатини 
тартибга соладиган аҳлокий ва ҳуқуқий нормалар тўғрисида тўлиқ
тасаввурберади. 
Математика ва табиий илмий фанлар блоки бўйича қўйиладиган талаблар 
математик таҳлил асосларини, социология ва ижтимоий ишдаги энг оддий 
тизимлар ва жараёнларнинг математик моделларини, ҳисоблаш техникаси 
имкониятларини дас турлаштириш ва улардан фойдаланиш технологиясини, 
табиатдаги динамик ва статистик қонуниятлар. билишдаги эмпирик ва 
назарий билимлар нисбати, табиатни асрашнинг экологик тамойилларини 
эгаллаб олишни назарда тўтади. 
Умумкасбий фанлар цикли бўйича бакалавр қуйидагиларни билиши керак: 
• ҳар ҳил ижтимоий мўҳитда ижтимоий иш хусусияти; 
• фаолиятнинг мамлакатимиз ва ҳориждаги илгор тажрибаси; 
• асосий руҳийфункциялар ва уларнинг физиологик меҳанизмлари; 
• ижтимоийлашўв жараёнида шахсни шакллантириш омиллари, ижтимоий 
хулқ-атвор, ижтимоий умумийликлар, ижтимоий гуруҳларни тартибга 
солишнинг асосий қонунияглари ва шакллари; 
• педагогик фаолият шакллари. воситалари. методлари; 
• тарбиявий ишлар шакллари ва методлари; 
• оналик ва болаликни мўҳофаза қилишни, вояга етмаганлар, пенсионерлар. 
ногиронларнинг ҳуқуқларини тартибга солўвчи оила, меҳнат. Уй-жой 
қонунчилиги нормалари; 
• жиноят, ҳуқуқий ва фуқаролик ҳуқуқлари асослари; 
• васийлик, ҳомийлик, фарзандликка олиш, ота-оналик ҳуқуқларидан 
маҳрўм қилиш, махсусшахс-тарбия муассасаларига йўллашни ташки.! 
этиш тартиби; 
• тиббий-ижтимоий ишларни, санитария маърифатини ташкил этиш, 
соглом турмуш тарзини таргиб қилиш; 
• бирламчи тиббий ёрдам кўрсатиш методлари. 
Махсус фанлар цикли б Уйича бакалавр ижтимоий ишнинг торрок 
йўналишларидаги илмий тадкикотлар методларини билиши керак. 
ўқитиш жараёнида ижтимоий ишнинг бўлгўси мутахассисларини 
амалда 
тайёрлашга алоҳида эътибор каратилади. Биринчи курсдан бошлаб талаба 
танишув, шахс, ишлаб чи қариш ва диплом олишдан олдинги амалиётни 
ўташи 
керак. Ҳозирги вақтда Тошкент, Самарканд ва Фаргонада талабалар 
амалиё 

---

тини ўтказишнинг янги модели ишлаб чиқилган ва ўқитиш тизимига 
тагбик 
этилган. 
Умуман олганда, ижтимоий иш бўйича мутахассис назарий билим олиб ва 
амалий кўникмага эга бўлиб, ижтимоий иш соҳасида ташкилий-бошқарув, 
илмий-педагогик ва амалий иш олиб бора олиши керак. 
Ижтимоий иш назариясини шахс фани сифатида такомиллаштириш ва 
ривожлантириш ўнинг ҳаёт ва амалиёт билан алокасини мустаҳкамлаш 
демакдир. 
Ўзбекистонда «Болалар манфаатловини таъминлаш» дас тури мамлакатда 
ижтимоий ишнинг академик ривожланишига фаол кўмаклашди. 
Жумладан, 2005-2007 йилларда ижтимоий ншни ривожлантириш лойиҳалари 
доирасида Тошкент давлат маданият институти, Ўзбекистон Миллий 
университети, Самарканд ва Фаргона давлат университетлари
ўқитувчилари 
ижтимоий иш бўйича тренингларда таҳсил олди ва уларга ўқитиш 
методларибўйича таълим берилди. 
2007 йилда кенг кўламли тадбир - Ўзбекистон Республикасида илк марта 
ижтимоий ишга кайта тайёрлаш курсларининг ташкил этилиши ва 
ўтказилиши икки йиллик тайёрлов якуни бўлди. курслар Республика 
болалар 
ижтимоий мослашуви маркази, Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, 
Халк 
таълими вазирлиги, Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш 
вазирлиги 
билан биргаликда ва Ўзбекистондаги УНИCЕФ кўмагида Ижтимоий иш
бўйичамиллий жамоа томонидан Тошкент давлат маданият институтининг 
малакаошириш факультети базасида ўтказилди". 
Болаларни ижтимоий ҳимояқилиш тизимига киритилган хизматлар ва 
ташкилотларнинг кадрлар салоҳиятини яҳшилаш кайта тайёрлаш
курсларининг мақсади ҳисобланади. «Ижтимоий иш» касбининг 
ривожланиши ваижтимоий ходимлар сонининг кўпайиши Ўзбекистон
Республикасида болаларни ижтимоий ҳимояқилиш соҳасида ўтказиладиган 
асосий ислоҳотларни амалга ошириш ва ночор ёки қийин аҳволда колган 
болалар ва оилаларнингҳолатини сезиларли даражада яхшилаш имконини 
берадиъ.