Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

5-ж а д в а л 
Эквивалент йиллик харажатлар ҳисоби 
 
Иситиш тизими 
Ишла-
тилиш 
даври, 
йил 
Харажатларнинг 
жорий киймати, 
млн.сум 
Эквивалент 
йиллик 
Харажатлари 
– 
Э
йх, 
млн. сўм 
 
Сувли 
истиш 
тизими 
Электр 
иситиш 
тизими
5 
7 
100 
120 
100/3,791=26,38 
120/4,868=24,65 
Мадомики, электрли иситиш тизими кичик миқдордаги 
йиллик харажатлар билан боғлиқ экан, у ҳолда айнан уни амалга 
ошириш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бундай хулосага эса биз 
иккала иситиш тизимини 35 йилга давом этишдек ягона ҳаётийлик 
муддатига 
келтириш 
асосида 
ўтказилган 
ҳисобкитоблар 
натижасида келган бўлар эдик. 
Инвестициялашнинг афзалроқ вариантларини танлашнинг 
юқорида 
қайд 
этилган 
усули 
пул 
тушумларини 
максималлаштиришни ҳар доим ҳам мақсад қилмаган, бироқ 
чекланган инвестициялардан самаралироқ фойдаланиш масаласи 
юқори турувчи бюджет соҳаси ва фойда кўрмасдан ишлайдиган 
ташкилотлар учун мухимаҳамиятга эга. 
Ўзаро зиддиятли инвестиция лойиҳалари ўртасидаги танловда 
кузатиладиган асосий муаммо мавжуд ускуналарни таъмирлаш ёки 
уни янгиси билан алмаштиришдан бирини танлаш масаласи билан 
ҳам боғлиқ бўлиши мумкин, бундай вазиятларда, энг аввало, 
ускунани таъмирлаш учун қандай харажатлар зарур эканлигани 
аниқлаб олиш лозим бўлади. Одатда, бундай харажатларга ускуна 
таъмири учун қилинадиган бевосита харажатлар ва техникани 
сотишдан бой берилган фойда, яъни унинг тугатиш қиймати 
киради. 
Бундай 
мураккаб 
вазиятларда 
ўзаро 
зиддиятли 

---

122 
лойиҳалардан афзалини топишга хизмат қилувчи таҳлилни 
эквивалент аннуитетларни ёки эквивалент йиллик харажатларни 
таққослашнинг асоси сифатида ўтказиш мақсадга мувофиқ 
саналади. 
Фараз қилайлик, сизда 5 млн. сўмга сотишингиз мумкин 
бўлган ёки 2 млн. сўмга таъмирлаб, сўнг яна 5 йил ҳайдашингиз ва 
кейингина металлоломга топширишингиз мумкин бўлган "Жигули" 
машинангиз бор. Ўша вақтнинг ўзида 10 млн. сўмга янги машина 
сотиб олиш мумкин ва уни жиддий таъмир этмасдан 10 йил 
мобайнида ҳайдаш мумкин ҳамда, оқибатда, уни бошқага 
сотишнинг сира имкони йўқ (тугатиш қиймати нолга тенг) бўлсин. 
Юқоридаги фикримиздан келиб чиқиб, эски автомобилдан 
фойдаланиш билан боғлиқ вариант (лойиҳа) қиймати 7 млн. сўмни 
ташкил этишини, яъни у сотишдан бой берилган фойда (5 млн. сўм) 
ва таъмирлаш харажатлари (2 млн сўм) йиғиндисидан иборат 
эканлигани белгилаб оламиз Агар баҳолаш учун дисконтлаш 
коэффициентини 10% даражасида қабул қилсак, иккала вариант 
учун эквивалент йиллик харажатлар (Э
йх
) ни (1) формула ёрдамида 
ҳисоблашимиз мумкин. 
Эски автомобилни таъмирлаш варианти бўйича:
847
,
1
791
,
3
0
,
7


йх
Э
млн.сум 
Янги автомобилни сотиб олиш варианти бўйича: 
627
,
1
145
,
6
0
,
10


йх
Э
млн.сум 
Ушбу ҳолатда бизнинг таҳлил тушумлар (фойда)га эмас, 
аксинча, харажатларга асосланганлиги сабабли, эквивалент йиллик 
харажатларнинг минимал миқдорини таъминловчи инвестициялаш 
варианти афзалроқ ҳисобланади. Юқорида келтирилган мисолдан 
кўриниб турибдики, янги машинани сотиб олиш варианти фойдали 
экан. Аксинча, эквивалент аннуитет таҳлилидаги каттароқ 
миқдордаги 
эквивалент 
аннуитет 
варианти 
фойдали 
ҳисобланишини яна бир бор едга олиш билан унинг эквивалент 
йиллик харажатлардаги оптимал вариантини аниқгашга нисбатан 
тескари мантиққа эгалигини билиб олишимиз лозим 
Бу каби инвестициялаш соҳасида пайдо бўлувчи турли 
кўринишдаги ҳолатларга қарамасдан соф жорий қиймат (NPV) 
кўрсаткичидан фойдаланиш аналитик ва инвесторларга ўзаро 
зиддиятли лойиҳалар ичидан, кўп ҳолларда, фирма мулкининг, 

---

123 
шунингдек унинг таъсисчилари бойлигининг ўсишига имкон 
берувчи у еки бу инвестиция лойиҳасини танлаш учун ишончли 
асосни туғдиради Лекин шу нарсани унутмаслик лозимки, бу 
кўрсаткич ўзининг афзаллиги ва ҳаққонийлигини бюджетнинг 
чекланганлиги 
ва 
унинг 
оқибатида 
инвестицияларни 
рационаллаштириш шароитидагидек инвестиция лойиҳаларини 
танлашнинг зарурияти бўлмаган ташкилотлар учун намоен эта 
олмайди 
Юқорида кўриб ўтилган мисоллар, кўпроқ, стандарт 
лойиҳаларга хос бўлиб, уларда фақат бир марталих харажат ва 
келгусидаги пул тушумлари назарда тутилган эди Одатда, пул 
тушумлари кўзда тутилмайдиган ва ускуналар еки лойиҳанинг 
алмаштирилиши назарда тутилган ҳолатлар ҳам юз бериши 
мумкин. 
Фараз қилайлик, компания узоқ ишлаб чиқариштехнологик 
жараендан 
ўтувчи 
маҳсулот 
ишлаб 
чиқаради. 
Ундаги 
босқичларнинг бирида эса бир қанча модификацияларда амал 
қилувчи махсус ускунадан фойдаланиш зарур хисобланади. 
Бошланғич таҳлилдан сўнг иккита ўхшаш модификациядаги лойиҳа 
устида тўхтамга келинади. Барча бошқа тенг шароитларда иккинчи 
лойиҳа (Л2) билан таққосланганда биринчи лойиҳа (Л1) ускунаси 
нисбатан кичикроқ бўлган бошланғич харажатларни талаб этади 
(Л1 — 10 минг долл. ва Л2 — 15 минг долл.), бироқ унинг жорий 
харажатлари эса нисбатан каттадир. Жорий харажатлар ускуналар 
бўйича таққослама ҳолатга келтирилгандан сўнг шу нарса башорат 
қилиндики, уларнинг миқдори биринчи йили Л1 ускунаси бўйича 
3000 долл ни ташкил этиб, Л2 ускунаси бўйича эса унга (Л1 га) 
нисбатан 1,5 марта кам бўлар экан. Иккала ҳолатда ҳам харажатлар 
ҳар йили 5% га кўпайиши тахмин қилинса, у ҳолда капитал баҳоси 
(дисконт ставкаси) 10% га ва горизонт режалаштириш (ҳаетийлик 
даври) 5 йилга мўлжалланганда ускуналардан қайси бирини сотиб 
олишнинг мақсадга мувофиқяигини таҳлил этиш талаб этилади. 
Бу ерда кўриниб турибдики, ускуналар бўйича пул 
тушумларини олдиндан билишнинг имкони йўқ ва таҳлилга фақат 
тегишли харажатларни киритиш мумкин, холос Агар ҳар бир 
лойиҳа бўйича келтирилган харажатларни таҳлил этсак, у ҳолда 
уларнинг кичик миқдорига эга бўлган лойиҳа фойдали ҳисобланади 
Дастлабки маълумотлар ва ҳисобкитоб натижалари эса Л1 
лойиҳасининг бир мунча афзалроқ эканлигини кўрсатади 

---

124 
Баъзан, сарфхаражат талаб этувчи лойиҳалар таҳлилидаги 
стандарт вазиятларда ҳам рискни ҳисобга олиш зарурияти вужудга 
келиши мумкин Рискни ҳисобга олиш лойиҳа бўйича келтирилган 
харажатларнинг 
дисконтлаш 
коэффициенти 
миқцорининг 
камайиши ҳисобига ошиши мумкинлигини билдиради Рискнинг 
мавжуд бўлиш ҳолатида, одатда, дисконтлаш коэффициенти 
миқцори ошмайди, аксинча камаяди Бундай пайтда лойиҳанинг 
рисклилигини 
аниқлаш 
учун 
дисконтлаш 
коэффициенти 
миқдорини камайтириш зарур ҳисобланади Камайтирилган 
миқцордаги дисконтлаш коэффициенти рискнинг йўқотилишини 
қўрсатади 
Агар юқоридаги мисолга қайтсак ва унда Л1 лойиҳасини 
юқори рискли деб фараз қилсак, у ҳолда рискни ҳисобга олиш 
билан дисконтлаш коэффициентига тўғрилаш киритиб, унинг Л1 
лойиҳа бўйича 7% ва Л2 лойиҳаси бўйича 10% миқдорини ҳосил 
қилсак, биз тегишлича қуйидаги натижаларга эга бўламиз: 
PV Л1 = 23505 долл. 
РV Л2 = 23301 долл. 
Олинган ҳисоблаш натижаси Л2 лойиҳа ускунасини сотиб 
олиш фойдали эканлигидан далолат беради. 
Инвестиция сиёсати, нафақат, компания учун янги бўлган 
лойиҳаларни тадбиқ этиш билан, балки қўлланилаётган 
технологияларни такомиллаштириш йўли ҳисобига ўз фаолиятини 
кенгайтириш билан маҳсулот ишлаб чиқаришни кенгайтиришни 
ҳам кўзда тутиши мумкин. Кўпинча, ўхшаш лойиҳалар ишлаб 
турган ускунани прогрессив хусусиятга эга бўлган ва қўшимча 
фойдани таъминлайдиган янги ускунага алмаштиришни назарда 
тутади. 
Бундай 
пайтда 
ушбу 
операциянинг 
мақсадга 
мувофиқлигига ишонч ҳосил қилиш учун оддий аналитик 
ҳисоблаш ишлари олиб борилади. Бунга қуйидаги мураккаб 
бўлмаган мисолни кўриб чиқамиз. 
Фараз қилайлик, компания 2 йил олдин 8 минг долл. га сотиб 
олган ва 5 йилга ишлатилиши ҳисобга олинган ўз ускунасини 
алмаштиришнинг мақсадга мувофиқпигини кўриб чиқмоқчи. 
Шунга кўра, бирмунча тежамли янги ускунани 13,2 минг долл. га 
сотиб олиш ва ундан 6 йил фойдаланиш мумкин бўлсин. Бироқ 
компания 3 йилдан сўнг ушбу маҳсулотни ишлаб чиқаришни давом 
эттириш истагида эмас. Шу боисдан компания 3 йилдан сўнг бу 
янги ускунани тахминан 5 минг долл. га сотиб юборишни назарда 

---

125 
тутмоқда. Бундан ташқари, янги ускунани жорий этиш ушбу ишлаб 
чиқаришда жами жорий харажатларнинг йилига 4 минг долл. га 
қисқаришига олиб келади. Янги ускунадан фойдаланиш ҳолатида 
эскисини 2 минг долл. га сотиб юбориш мумкин. Бунда фойда 
солиғи ўртача 30% ни ва компания капитали баҳоси 8% ни ташкил 
этади. 
Ушбу масалани ҳал этиш учун ускунани алмаштириш 
операцияси билан боғлиқ бўлган пул оқимини тузиш ва NPV ни 
ҳисоблаб чиқариш лозим. Лойиҳани қабул қилиш ҳолатида 
компания биринчи йилнинг бошланишига 13,2 минг долл. ҳажмида 
инвестиция 
сарфлаб (маблағлар чиқими), ускунани сотиб олиши ва эскисини 2 
минг долл га сотиши (пул тушуми) керак. Албатта, ускунани 
сотишдан олинган тушум солиққа тортилади, шу сабабли биринчи 
йил бошига соф пул оқими: NPV = -11800 долларни (— 13200 + 
2000 — 2000 х 30%) ташкил этади. 
Ускунанинг алмаштирилиши ҳисобига келгуси уч йил 
давомида жорий харажатларнинг камайишидан пул маблағлари 
чиқимининг қисқариши эвазига қўшимча даромаднинг ҳосил 
бўлиши кузатилади. Ушбу омилнинг солиқ ҳисоблангандан 
кейинги миқдорий таъсири йилига 2800 долл. ни (4000 - 4000 х 
30%) ташкил этади. Уч йилдан сўнг эса компания 5 минг долл.га 
ускунани сотишдан олган даромадига солиқ ҳисоблангандан кейин 
3500 долл. (70% х 5000) фойда олади. 
Лойиҳа бўйича NPV ушбу пул оқимлари асосида қуйидаги 
қийматни ташкил этади. 
92
.
12221
11800
)
08
.
0
1
(
3500
2800
)
08
.
0
1
(
2800
)
08
.
0
1
(
2800
3
2
1









NPV
-11800=421.92 долл. 
NPV > 0 бўлиши ускуналарни алмаштиришнинг мақсадга мувофиқ 
эканлигини билдиради. 
Инвестицияларнинг қопланиш муддати жиҳатидан таҳлили 
инвестиция лойиҳалари самарадорлигини баҳолашнинг юқори 
савиясини таъминлашга имкон беради. Шунингдек турли 
хусусиятларга эга бўлган инвестиция лойиҳалари ичидан энг 
фойдали ва самаралисини аниқлаш масаласи тўғри ҳал 
қилинишини таъминлайди. 

---