Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти “бухгалтерия хисоби ва аудит” кафедраси

Назорат муҳити, ҳисоб тизими ва назорат амаллари ички назорат тизимининг муҳим элементлари ҳисобланади.
Аниқланмаслик риски (АР) - яъни хатолар ва молиявий ҳисоботдаги камчиликларнинг аниқланмаслик (кўзга ташланмаслик) риски (DR-Detektion risk) – бу аудиторлик текшируви жараёнида қўлланиладиган аудиторлик амалларининг бухгалтерия ҳисоби ва молиявий ҳисоботда ҳақиқатан мавжуд бўлган ҳар бири алоҳида-алоҳида ёки биргаликда жиддий ҳисобланган хатолар ҳамда камчиликларни аниқлаш имкони йўқлигининг эҳтимолидир. Бундай эҳтимоллик аудитор томонидан субъектив тарзда аниқланади. Шунингдек, аудитор ишларининг сифат кўрсаткичи, аудиторнинг малакаси ва муайян аудиторлик текширувининг ўтказилиш хусусиятларига боғлиқ.
Аниқланмаслик рискини икки гуруҳга бўлиш мумкин:
1.Таҳлилий риск –бу таҳлил амаллари (ишлари) бажарилганда жиддий хатоларга йўл қўйилиш рискидир. Бундай хатоларни аудитор кўриши мумкин, аммо жуда мураккаблиги ҳамда ўзининг махсус малакаси етишмаслиги сабабли тушунмасдан ўтказиб юбориши мумкин.
2.Танлашдаги риск –бу жиддий хато-камчиликларнинг назорат тестларини ўтказиш (танлаб олиш) чоғида ҳам, хўжалик муомалаларини моҳиятан текшириш чоғида ҳам аниқланмай қолиш эҳтимолидир.
Аниқланмаслик риски - аудиторлик фаолиятининг сифати ва самарадорлигини баҳолайдиган кўрсаткич бўлиб, у муайян аудиторлик текширувини ўтказиш тартибига, ҳамда аудиторлар малакаси ва уларнинг хўжалик юритувчи субъект фаолияти билан олдиндан танишлик даражасига боғлиқ. Аудитор ички хўжалик риски ва назорат воситаларининг рискини баҳо-лаш асосида ўз фаолиятида йўл қўйиши мумкин бўлган аниқ-ланмаслик рискини аниқлаши лозим. Аниқланмаслик риски-нинг имкон қадар пасайтирилган кўрсаткичини ҳисобга олган ҳолда тегишли аудиторлик амалларини режалаштириши лозим.
Таъкидлаш жоизки, аудиторлик рискларининг мақбул тўпламини ташкил этувчи элементлар(IR, CR, DR)ни таҳлил қилишдан асосий мақсад аниқланмаслик риски (DR) ни баҳо-лашдан иборат. Ушбу фикрни тасдиқлаш учун аудиторлик рисклар мақбул тўплами(DAR)нинг таркибий қисмларини чуқурроқ ўрганишга доир бир неча мисоллар келтирамиз.
1-мисол. Аудит ўтказилиши режалаштирилаётган корхонада риск даражаси паст бўлиб, аудиторлик рисклар мақбул тўпламининг энг юқори чегараси 5% га тенг. Корхона халқ хўжалигининг нисбатан барқарор тармоғида фаолият кўрсатганлиги учун ички хўжалик риски (IR) 70%га тенг деб олинди. Назорат воситалари риски (CR) эса 40% га тенг деб баҳо-ланган. Чунки мижоз-корхонада ички назорат тизимининг яхши йўлга қўйил-ганлиги ва олдинги ўтказилган аудиторлик текширувларининг натижаларига кўра аудиторлар томонидан жиддий камчиликлар кўрсатилмаганлиги аниқланган.
Юқорида таҳлил қилинган формулага мувофиқ аниқлан-маслик риски:

Демак, моҳиятан ўтказиладиган тестлар бўйича аудитор учун ишончлилик даражаси 82, 1% га тенг (100%-17,9%).

2-мисол. Мижоз корхонада аудиторлик риски юқори. Бунда ҳам аудиторлик рисклар мақбул тўпламининг энг юқори чегараси 5% га тенг деб олинган. Ички хўжалик риски (IR) 90% га тенг деб баҳоланган. Чунки бу корхона аудитор учун янги мижоз бўлиб, унинг фаолият соҳаси хорижий инвестицияларга асосланган юқори технологиялар билан тавсифланади. Назорат воситаларининг риски (CR) эса 80% га тенг деб баҳоланган. Чунки дастлабки тест синовлари ва кузатиш натижаларига кўра ички назорат тизимининг кучсизлиги, корхона раҳбарининг яккаҳокимлик услубида иш юритиши ҳамда аудиторларга тазйиқ ўтказиши аниқланган. Бунда аниқланмаслик риски (DR) қўйидагича:

Бу мисолда моҳиятан ўтказиладиган текширув (тест) лардан кутилаётган ишончлилик даражаси 93,1% га тенг (100,0%-6,9%). Демак, аудитор танлаш кўламини кенгайтириши зарур.

Ички хўжалик риски ва назорат воситалари рискининг турли комбинациялари билан аниқланмаслик риски ўртасида ўзаро тескари боғлиқлик мавжуд.