Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети

 
2.4.4-жадвал 
Маҳсулот ишлаб чиқариш ўзгариш омилини занжирли 
боғланиш усули билан таҳлил қилиш натижалари 
 
№ 
Таъсир этувчи 
омиллар 
Омиллар таъсирида ўзгариш 
Ўртача 
соатлик 
маҳсулот 
ишлаб 
чиқаришнинг 
ўзгариши, 
минг сўм 
Ўртача 
йиллик 
маҳсулот 
ишлаб 
чиқа-
ришнинг 
ўзгариши 
(битта 
ишчи 
ҳисобига) 
млн.сўм 
Ўртача 
йиллик 
маҳсулот 
ишлаб 
чиқа-
ришнинг 
ўзгариши 
(битта 
ходим 
ҳисобига) 
млн.сўм 
Маҳсулот 
ишлаб 
чиқаришнинг 
ўзгариши, 
млн.сўм 
1. 
Ходимлар сони 
- 
- 
- 
279,10 
2. 
Битта 
ходимнинг 
ўртача йиллик 
маҳсулот 
ишлаб 
чиқариши 
- 
- 
- 
650,00 
Жами 
- 
- 
- 
929,1 
129
Абдураҳмонов Қ.Х ва бошқалар. “Меҳнат иқтисодиёти ва социалогияси” (Дарслик). – Т.: “Ўқитувчи”, 
2001. – 319 б. 

---

119 
2.1. 
Ишчиларнинг 
салмоғи 
- 
- 
1,70 
102,11 
2.2. 
Битта ишчи 
ишлаган 
кунлар сони 
- 
-7,11 
-5,33 
-320,05 
2.3. 
Иш кунининг 
ўртача давом 
этиши 
- 
-1,11 
-0,83 
-49,92 
2.4. 
Ўртача соатлик 
маҳсулот иш-
лаб чиқариш-
нинг ўзгариши 
- 
20,40 
15,30 
917,85 
Жами 
- 
12,18 
10,83 
650,00 
2.4.1. 
Ишлаб чиқа-
ришни ташкил 
этиш (меҳнат 
интенсивлиги 
ошиши) 
7,85 
15,27 
11,46 
687,31 
2.4.2. 
Ишлаб чиқа-
ришда техни-
кавий дара-
жани ошириш 
2,13 
4,14 
3,10 
186,26 
2.4.3. 
Унумсиз вақт 
сарфи 
-0,16 
-0,31 
-0,23 
-13,75 
2.4.4. 
Ишлаб чиқа-
ришда тарки-
бий силжиш 
0,66 
1,29 
0,97 
58,04 
Жами 
10,48 
20,40 
15,30 
917,85 
 
Мазкур 2.4.4-жадвал таҳлилидан кўриш мумкинки, таъсир 
этувчи омилларнинг ўзгариши маҳсулот ишлаб чиқаришнинг 
ўзгаришига таъсир кўрсатган. 
Корхонада ўртача йиллик маҳсулот ишлаб чиқариш даражаси-
нинг ўзгариши (ўртача соатлик маҳсулот ишлаб чиқаришнинг 
ўзгаришига таъсир этувчи кўрсаткичлардан ташқари) меҳнат 
унумдорлиги даражасининг ўзгаришига бевосита таъсир кўрсатади. 
Меҳнат 
унумдорлиги 
даражасининг 
умумий 
ўзгаришини 
аниқлашда “Занжирли боғланиш” усулидан фойдаланишни давом 
этган ҳолда, ўртача битта ходим ҳисобига ишлаб чиқарилган 
маҳсулот ҳажмини (Т
х
), базис йилида ўртача битта ходим ҳисобига 
ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмига (Т
б
) солиштириб топилади. 

---

120 
Меҳнат унумдорлиги умумий кўрсаткичининг ўзгариши 
қўйидаги 4 та омил ҳисобига содир бўлади: 1. Ишчилар сонининг 
жами ходимлар салмоғидаги ўзгариши (Х
х
-Х
б
); 2. Ишчининг ўртача 
ишлаган кунлар сонининг ўзгариши (К
х
-К
б
); 3. Иш кунининг ўртача 
давомийлигининг ўзгариши (Д
х
-Д
б
); 4. Бир киши-соат ҳисобига 
ишлаб чиқарилган маҳсулот ўзгариши (С
х
-С
б
). 
Ушбу омилларнинг таъсирини аниқлаш учун биринчи 
навбатда, меҳнат унумдорлигининг қўйидаги 5 та умумий 
кўрсаткичлари “Занжирли боғланиш” усулининг қоидаларига риоя 
қилган ҳолда аниқлаб олинади: 
курсаткичи
и
унумдорлиг
нат
ме
давридаги
базис
С
Д
К
Х
Т
б
б
б
б
б
х
.
1






б
х
х
х
Ш
б
б
х
х
Ш
б
б
б
х
Ш
С
D
К
Х
Т
ари
курсаткичл
и
унумдорлиг
мехнат
шартли
С
Д
К
Х
Т
С
Д
К
Х
Т













3
2
1
.
4
.
3
.
2
курсаткичи
и
унумдорлиг
мехнат
йилидаги
хисобот
С
Д
К
Х
Т
х
х
х
х
х





.
5
“Занжирли боғланиш” усулидан фойдаланган ҳолда меҳнат 
унумдорлигининг умумий ўзгаришини аниқлашда: 5 - боғланиш 
кўрсаткичидан (ҳисобот йилидаги меҳнат унумдорлигининг 
умумий кўрсаткичидан) 1 - боғланиш кўрсаткичини (базис 
йилидаги меҳнат унумдорлигининг умумий кўрсаткичини) айириш 
орқали ҳисоблаб топилади: 
ХКDС
б
б
б
б
х
х
х
х
С
D
К
Х
С
D
К
Х










)
(
)
(
Ушбу ўзгариш тўрт омил таъсири остида пайдо бўлган. 
Уларнинг ҳар бирининг таъсири қўйидагича аниқланади: 
Ишчилар салмоғи ўзгаришининг меҳнат унумдорлигининг 
умумий ўзгаришига таъсири: 2 - боғланишдан (1-шартли меҳнат 
унумдорлиги кўрсаткичидан) 1-боғланишни (базис давридаги 
меҳнат унумдорлиги кўрсаткичини) айириш орқали аниқланади: 
Х
б
б
б
б
б
б
б
х
С
D
К
Х
С
D
К
Х










)
(
)
(
Бир ишчининг ишлаган кунлари сони ўзгаришининг таъсири: 
3 - боғланишдан (2-шартли меҳнат унумдорлиги кўрсаткичидан) 2 - 
боғланишни (1- шартли меҳнат унумдорлиги кўрсаткичини) 
айириш орқали аниқланади: 
К
б
б
б
х
б
б
х
х
С
D
К
Х
С
D
К
Х










)
(
)
(
Иш куни давомийлиги ўзгаришининг таъсири: 4 – 
боғланишдан (3-шартли меҳнат унумдорлиги кўрсаткичидан) 3 - 
боғланишни (2-шартли меҳнат унумдорлиги кўрсаткичини) айириш 
орқали аниқланади: 
D
б
б
х
х
б
х
х
х
С
D
К
Х
С
D
К
Х










)
(
)
(

---

121 
Бир киши-соат ҳисобига ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми 
ўзгаришининг таъсири: 5 – боғланишдан (ҳисобот йилидаги меҳнат 
унумдорлиги кўрсаткичидан) 4 – боғланишни (3-шартли меҳнат 
унумдорлиги кўрсаткичини) айириш орқали аниқланади: 
С
б
х
х
х
х
х
х
х
С
D
К
Х
С
D
К
Х










)
(
)
(
Юқорида келтирилган 4 та омил ўзгариши таъсирларининг 
йиғиндиси 
меҳнат 
унумдорлиги 
умумий 
кўрсаткичининг 
ўзгаришига тенг келиши лозим. 
“Қарши таъмирлаш заводи” МЧЖда меҳнат унумдорлигининг 
омилли таҳлилини 2012-2013 йил ҳисобот маълумотлари асосида 
корхона бўйича меҳнат унумдорлигининг таҳлилини (2.4.5-жадвал) 
кўриб чиқамиз. 
 
2.4.5-жадвал 
Корхонада меҳнат унумдорлиги ва унга таъсир этувчи 
омилларнинг қиёслама таҳлили 
 
Т/р 
Кўрсаткичлар номи 
2012 
2013 
Ўзгариши 
(+;-) 
1. 
Маҳсулот ишлаб чиқариш, млн.сўм 
9749,2 
9932,3 
183,1 
2. 
Жами банд бўлган ходимлар сони 
66 
64 
-2 
2.1. 
шу жумладан: ишчилар сони 
50 
48 
-2 
3. 
Ходимлар сонида ишчилар салмоғи, % 
75,8 
75 
-0,8 
4. 
Ишчининг ўртача ишлаган кунлари сони 
242 
244 
2 
5. 
Иш кунининг ўртача давом этиши, соат 
7,80 
7,85 
0,05 
6. 
Жами меҳнат сарфи: киши-соат 
94380 91939,2 
-2440,8 
6.1. 
шу жумладан, бир ишчи: киши-соат 
1887,6 
1915,4 
27,8 
7. 
Бир киши-соатда ишлаб чиқарилган 
маҳсулот, минг сўм 
105,2 
108,0 
2,8 
8. 
Бир ишловчи ходим ҳисобига ишлаб 
чиқарилган маҳсулот, млн.сўм 
147,7 
155,2 
7,5 
Мазкур 2.4.5-жадвал таҳлилидан кўриш мумкинки, корхона 
бўйича битта ходим ҳисобига ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми 
ҳисобот йилида базис йилига нисбатан 7,5 млн.сўмга кўпайган. 
Бошқача қилиб айтганда меҳнат унумдорлиги даражаси 5,1 фоизга 
(7,5 х 100 / 147,7 = 5,1) ошган. Ушбу ижобий ўзгариш юқорида қайд 
қилинган омиллар ҳисобига содир бўлган. Омиллар таъсири 
аниқланишидан олдин меҳнат унумдорлигини ифодаловчи 

---

122 
қўйидаги боғланиш кўрсаткичларни аниқлаб олиш мақсадга 
мувофиқдир: 
1. 
сум
минг
С
Д
К
Х
б
б
б
б
2
,
1505
052
,
1
8
,
7
242
758
,
0








2. 
сум
минг
С
Д
К
Х
б
б
б
х
3
,
1489
052
,
1
8
,
7
242
75
,
0








3. 
сум
минг
С
Д
К
Х
б
б
х
х
6
,
1501
052
,
1
8
,
7
244
75
,
0








4. 
сум
минг
С
Д
К
Х
б
х
х
х
3
,
1511
052
,
1
85
,
7
244
75
,
0








5. 
сум
минг
С
Д
К
Х
х
х
х
х
5
,
1551
08
,
1
85
,
7
244
75
,
0








Энди корхона бўйича меҳнат унумдорлигининг омилли 
таҳлилини амалга ошириш мумкин. 
1-омил - ишчилар салмоғининг ўзгариш таъсири: 
сум
минг
С
Д
К
Х
С
Д
К
Х
б
б
б
б
б
б
б
х
9
,
15
2
,
1505
3
,
1489
)
(
)
(











Ишчилар сони салмоғининг 2012 йилга нисбатан 0,8 фоизга 
камайиши битта ходим ҳисобига тўғри келадиган ишлаб чиқарил-
ган маҳсулот ҳажмини 15,9 минг сўмга, меҳнат унумдорлигини 
1,06 фоизга камайтирган. 
2-омил - ўртача битта ишчининг ишлаган кунлари сони 
ўзгариши: 
сум
минг
С
Д
К
Х
С
Д
К
Х
б
б
б
х
б
б
х
х
12,3
3
,
1489
6
,
1501
)
(
)
(










Битта ишчининг ўртача бир йилда ишлаган кунлари сони 2 
кунга кўпайиши битта ходим ҳисобига ишлаб чиқарилган 
маҳсулотни 12,3 минг сўмга, меҳнат унумдорлигини 0,83 фоизга 
оширган. 
3-омил - иш кунининг ўртача давомийлигининг ўзгариши: 
сум
минг
С
Д
К
Х
С
Д
К
Х
б
б
х
б
б
х
х
х
7
,
9
6
,
1501
3
,
1511
)
(
)
(










Иш куни давомийлигининг 0,05 (15 дақиқа) соатга кўпайиши 
меҳнат унумдорлигини 9,7 минг сўмга ёки 0,65 фоизга оширган. 
4-омил - бир киши-соат ҳисобига ишлаб чиқарилган маҳсулот 
ўзгариши: 
сум
минг
С
Д
К
Х
С
Д
К
Х
х
х
х
х
х
х
х
х
40,2
3
,
1511
5
,
1551
)
(
)
(










Бир киши-соат ҳисобига ишлаб чиқарилган маҳсулот 2,8 минг 
сўмга ошиши битта ходим ҳисобига ишлаб чиқарилган маҳсулотни 
40,2 минг сўмга, меҳнат унумдорлигини 2,7 фоизга оширган. 
Мазкур меҳнат унумдорлигининг умумлашган кўрсаткичла-
ридан фойдаланган ҳолда таҳлил этилган маълумотларда битта 
ходимга нисбатан ўртача соатлик маҳсулот ишлаб чиқариш 
даражасининг ошиши, аввало меҳнат унумдорлиги ва интенсив-
лиги, ишни самарали ташкил этиш ҳамда меҳнат ресурсларидан 

---

123 
самарали фойдаланиш даражаларининг ошганлиги билан изоҳлаш 
мумкин. 
Юқорида келтирилган кўрсаткичлар ёрдамида маҳсулот 
ишлаб чиқаришда иштирок этадиган меҳнат ресурсларидан 
самарали фойдаланиш ва меҳнат унумдорлиги даражасини аниқлаш 
ҳамда илмий таҳлил қилиш имконини беради. Шунга асосланган 
ҳолда келажакда меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланишни 
яхшилаш ва сарфланиши зарур бўлган меҳнатнинг унумдорлигини 
ошириш учун қандай тадбирларни ишлаб чиқиш кераклиги 
белгиланади. 
Инновацион иқтисодиёт шароитида корхонада меҳнат ресурс-
ларидан фойдаланиш самарадорлигига баҳо беришда ходимларнинг 
рентабеллиги кўрсаткичи (фойданинг саноат ишлаб чиқариш 
ходимлари сонига нисбати) ўртача йиллик катта аҳамиятга эгадир. 
Фойда маҳсулотни сотиш рентабеллигига, капиталнинг айланиш 
коэффициентига ва ҳаракатдаги капиталнинг суммасига боғлиқ 
бўлганлиги сабабли мазкур кўрсаткични омилли 2 та модел 
асносида тадқиқ қиламиз. 
Биринчи модел
бўйича сотиш рентабеллиги даражасини, 
капитал айланиши коэффициенти ва меҳнатнинг капитал билан 
таъминланганлигининг ўзгариши ҳисобига битта ходимга тўғри 
келадиган фойданинг қанчалик ўзгарганлигини аниқлаш мумкин. 
Битта ходимга тўғри келадиган фойда (2.4.6-жадвал) 
қўйидагиларнинг ўзгариши ҳисобига режадагидан 7,3 млн.сўмга 
кўпайган.