Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети

Меҳнат ҳақи маблағларидан фойдаланиш самарадорлиги.
Ҳар бир ишлаб чиқариш корхонасида меҳнатга ҳақ тўлаш 
маблағларидан фойдаланиш самарадорлигини таҳлил қилиш катта 
аҳамиятга эгадир. Бу жараёнда меҳнатга ҳақ тўлашни мунтазам 
равишда назорат қилишни амалга ошириш, меҳнат унумдорлиги ва 
меҳнат сифатининг ўсиши, маҳсулотга меҳнат сарфини қисқар-
тириш ҳисобига маблағларни тежаш имкониятларини аниқлаш 
зарур. Меҳнатга ҳақ тўлаш маблағларидан фойдаланишни таҳлил 
қилишда мавжуд меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланиш ва 
меҳнат унумдорлиги даражасини таҳлил қилиш билан чамбарчас 
боғлиқ равишда қараб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Меҳнат 
унумдорлигининг ортиши билан унга ҳақ тўлаш даражасини 

---

190 
ошириш учун реал шарт-шароитлар яратилади. Меҳнатга ҳақ тўлаш 
маблағларидан шундай фойдаланиш керакки, меҳнат унумдорли-
гининг ўсиш суръатлари унга ҳақ тўлашнинг ўсиш суръатларига 
нисбатан ўсишга эга бўлиши лозим. Шундай шароитда кенгай-
тирилган такрор ишлаб чиқариш суръатларини ошириш учун 
имконият яратилади.
 
Меҳнатга ҳақ тўлаш учун ажратилган маблағлардан 
фойдаланиш самарадорлигига баҳо бериш учун меҳнат ҳақининг 
бир сўми ҳисобига маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми, тушум, 
олинган ялпи фойда, соф фойда ва бошқа кўрсаткичлардан 
фойдаланиб аниқлаб топилади. 
Меҳнат ҳақи маблағларидан мақсадли тежаб самарали фойда-
ланиш маҳсулот ишлаб чиқаришда меҳнат сарфини камайтирган 
ҳолда меҳнат натижасини ошириш эвазига сарфланадиган моддий 
рағбатлантириш имкониятларини кенгайтириб меҳнат мотива-
циясини ошириш, унумсиз (самарасиз) сарфланган меҳнат ҳақи 
маблағларини тежаш, молиявий имкониятлар кенгайиши ва 
самарали бошқарувни амалга ошириш имконини беради. 
Ишлаб чиқариш корхоналарида меҳнат самарадорлигини 
юқорида таснифланган хусусий кўрсаткичлар асосида умумий 
ҳолда аниқлаш имкони мавжуд эмас, чунки хусусий кўрсат-
кичларни алоҳида кўрсаткичларга бўлинган ҳолда аниқлаб 
топилади. Шу боисдан меҳнат самарадорлигини кенг қамровли 
ифода этувчи ягона ҳисоблаш “меҳнат кўрсаткичи” услубини 
ишлаб чиқиш долзарб ҳисобланади. Бунинг учун умумий ва 
хусусий кўрсаткичлардан фойдаланган ҳолда ишлаб чиқиш 
аҳамиятлидир. Меҳнат самарадорлигини аниқлаш учун таклиф 
этиладиётган меҳнат кўрсаткичи пировард меҳнат натижаси 
ўзгаришига таъсир кўрсатувчи кўрсаткичларни тавсифлайди. 
Меҳнат самарадорлиги меҳнат натижасини ифода этувчи ва 
унинг сифат ўзгаришига таъсир кўрсатувчи асосий кўрсаткичларни 
кўпайтма ва нисбати асосида (М
с
) аниқланади: 
д
ф
в
т
с
с
И
М
И
М
.
.
сарфи
натижаси
М
М



