|
(2.4.7)
Мазкур омилларнинг таъсирини “мутлақ фарқлар” усули
билан ҳисоблаб чиқамиз:
2.4.3-жадвал
Ишчининг ўртача йиллик маҳсулот ишлаб чиқариш
даражасига таъсир этувчи омилларни мутлақ фарқлаш усули
билан ҳисоблаш таҳлили
Омиллар номи
Ҳисоблаш алгоритми,
И
и.ч.и.д
Ҳисоб таҳлили,
млн.сўм
Ишчи ишлаган кунлар
сонининг ўзгариши
м
ч
и
р
д
к
у
к
С
И
И
.
.
.
.
к.н
.
И
68
,
36
2307
,
0
95
,
7
)
20
(
Иш куни давом
этишининг ўзгариши
м
ч
и
н
р
к
х
к
у
д
к
С
И
И
И
.
.
.
.
.
.
.
84
,
4
2307
,
0
)
10
,
0
(
248
Ўртача соатлик
маҳсулот ишлаб
чиқаришнинг ўзгариши
д
ч
и
х
д
к
х
к
у
ч
и
С
И
И
С
.
.
.
.
.
.
.
28
,
48
0248
,
0
85
,
7
248
Жами:
х
6,76
2.4.3-жадвалда
келтирилган ишчининг ўртача йиллик
маҳсулот ишлаб чиқариш даражаси ўзгаришини омилли таҳлил
қилиш асосида ишчининг иш куни, иш куни давом этиши ва ўртача
соатлик маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўзгаришларини аниқлаш
имконини берди. Масалан, ишчи ишлаган кунлар сони ва иш куни
давом этишининг ўзгариши маҳсулот ишлаб чиқаришга салбий
таъсир кўрсатган, натижада у тегишли равишда 36,68 ва 4,84
млн.сўмга камайган. Ишчининг ўртача соатлик маҳсулот ишлаб
чиқариши ўзгаришига иш куни давомида ишчининг ўртача соатлик
116
маҳсулот ишлаб чиқариш даражаси омили таъсир кўрсатиб, ўртача
соатлик маҳсулот ишлаб чиқариш 48,28 млн.сўмга кўпайган.
Корхонада ўртача соатлик маҳсулот ишлаб чиқаришнинг
ўзгаришига таъсир кўрсатувчи омилларни кенгроқ таҳлил қилиш
учун проф. Н.А.Русак
128
томонидан ишлаб чиқилган ҳисоблаш
услубиятидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади, бу
услубиятга кўра кўрсаткичнинг ҳажми маҳсулотнинг сермеҳнат-
лиги ўзгариши ва унга қиймат баҳоси бериш билан боғлиқ
омилларга алоқадордир. Омилларнинг биринчи гуруҳига ишлаб
чиқаришнинг техникавий даражаси, меҳнатни ташкил этиш,
яроқсиз маҳсулот ва уни тузатиш билан боғлиқ бўлган вақтнинг
унумсиз сарф бўлиши каби омиллар киради. Иккинчи гуруҳга
маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг қиймат баҳоси ўзгаришига
боғлиқ бўлган омиллар ташкил этади. Мазкур омилларнинг ўртача
соатлик маҳсулот ишлаб чиқаришга таъсирини ҳисоблаш учун
“Занжирли боғланиш” усулидан фойдаланиб топилади. Ўртача
соатлик маҳсулот ишлаб чиқаришнинг режадаги ва ҳақиқий
даражасидан ташқари унинг ҳажмига доир учта асосий ўзгаришни
ҳисоблаб чиқиш зарур.
Ўртача соатлик маҳсулот ишлаб чиқаришнинг биринчи
ўзгариш (У
с.м.у
1
) кўрсаткичи режа билан қиёсланадиган шароитда
ҳисоблаб чиқилиши лозим (унумли ишланган вақт учун, маҳсу-
лотнинг режали тўзилиши ва ишлаб чиқаришнинг режалаштирил-
ган техникавий даражаси). Бунинг учун маҳсулот ишлаб чиқариш
ҳажми, таркибий силжишлар, ишчиларнинг меҳнат сарфи, унумсиз
вақт сарфи, фан техника тараққиёти жорий этиш ҳисобига тежалган
вақтни ўртача соатлик маҳсулот ишлаб чиқариш режасига тўғри-
лаш ва уни ҳисоблаб чиқиш керак бўлади. Аниқлаш алгоритми:
сум
минг
Т
В
Х
Т
У
в
у
с
к
с
у
м
с
57
,
52
1000
5
,
3532
4
,
251
87606
04
,
58
5
,
4836
1000
М
.
х
1
.
.
Аниқланган натижани режадаги натижа билан таққосласак,
меҳнатни ташкил этиш яхшиланиши муносабати билан меҳнат
интенсивлиги ҳисобига ўртача соатлик маҳсулот ишлаб чиқариш
ўзгарганлигини (У
с.м.ин
) аниқлаш мумкин:
сум
минг
C
У
У
у
м
с
ин
м
с
85
,
7
44,73
-
52,57
и.ч.р
1
.
.
.
.
Ўртача соатлик маҳсулот ишлаб чиқаришнинг меҳнат
интенсивлиги ҳисобига ўзгаришидан фан техника тараққиёти
128
Русак Н.А. “Теория анализа хозяйственной деятельности”. – Мн., 2001. – c. 132.
117
асосида тежаб қолинган вақтни айириш орқали иккинчи ўзгариш
(У
с.м.у
2
) кўрсаткични ҳисоблаб чиқарилади:
сум
минг
54,702
1000
4
,
251
87606
04
,
58
5
,
4836
1000
.
2
.
.
у
с
к
с
х
у
м
с
В
Х
Т
М
У
Олинган иккинчи ўзгариш кўрсаткич натижа билан аввалги
биринчи ўзгариш кўрсаткич натижаси ўртасидаги фарқ маҳсулот
ишлаб чиқаришга фан техника тараққиёти тадбирларини жорий
этиш муносабати билан режадан ташқари вакт тежалиши ҳисобига
ўртача соатлик маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўзгарганлигини
(У
с.м.
Т
в
) аниқлаш имконини беради:
сум
минг
У
Т
У
у
м
с
в
м
с
13
,
2
52,57
-
54,702
У
-
1
с.м.у
2
.
.
.
.
Ўртача соатлик маҳсулот ишлаб чиқаришнинг учинчи
ўзгариш (У
с.м.у
3
) кўрсаткичини аниқлашда маҳсулот ишлаб чиқариш
ҳажми ва таркибий силжишларда маҳсулот қийматини ишчи-
ларнинг меҳнат сарфига нисбат асосида ҳисоблаб топилади:
сум
минг
Х
Т
М
У
с
к
с
х
у
м
с
545
,
54
1000
87606
04
,
58
5
,
4836
1000
.
3
.
.
Аниқланган учинчи ва иккинчи ўртача соатлик маҳсулот
ишлаб чиқаришнинг ўзгариш кўрсаткичлари ўртасидаги фарқ
унумсиз вақт сарфининг ўртача соатлик маҳсулот ишлаб чиқариш
даражасига таъсир кўрсатиши натижасида ўзгарганлигини (У
с.м
В
у
)
ифода этади:
сум
минг
(-0,157)
-0,16
54,702
-
54,545
)
(
2
.
.
3
.
.
.
у
м
с
у
м
с
у
м
с
У
У
В
У
Ҳисоблаш
натижасида
аниқланган
учинчи
ўзгариш
кўрсаткичини ҳақиқий кўрсаткич билан таққосласак, маҳсулот
ишлаб чиқаришдаги таркибий силжишлар натижасида ўртача
соатлик маҳсулот ишлаб чиқариш қанчалик ўзгарганлигини (У
с.м
Т
с
)
аниқлаш мумкин бўлади:
сум
минг
0,66
54,545
-
55,21
У
-
3
с.м.у
.
.
ч
и
с
м
с
С
Т
У
Шундай қилиб, ўртача соатлик маҳсулот ишлаб чиқариш
меҳнат интенсивлиги, технологик даражанинг яхшиланиши,
унумсиз вақт сарфи ва таркибий силжишлар натижасида
ўзгарганлигини (омиллар баланси: (7,85 + 2,13 + 0,66) - 0,16 = 10,48
минг сўм) таҳлил қилдик (2.4.4-жадвал).
Корхонада ўртача маҳсулот ишлаб чиқаришга таъсир этувчи
омилларни таъсир даражасини ўрганишда ўзаро боғланган –
регрессив таҳлил усулларидан фойдаланиб ҳисоблаб топиш катта
амалий аҳамиятга эгадир. Ўртача маҳсулот ишлаб чиқаришнинг
118
кўп омиллари ўзаро боғланган моделига қўйидаги омилларни
киритиш мумкин: меҳнатнинг фонд ёки энергия билан таъмин-
ланганлиги, юқори малакали ишчилар, асбоб-ускуналар хизмати-
нинг ўртача муддати, унинг умумий қийматида илғор асбоб
ускуналарнинг улуши, иш куни, унинг давомийлиги ва ҳоказо.
Регрессив тенгламалар коэффициентлари ҳар бир таҳлил этилаёт-
ган омил кўрсаткичи мутлақ ифодадаги бир бирликка ўзгарганда
ўртача маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўзгаришини аниқлаш
имконини беради
129
. Ишчиларнинг ўртача йиллик маҳсулот ишлаб
чиқаришининг ўзгариши ана шу омиллар ҳисобига қандай
ўзгарганлигини аниқлаш учун омилларни ўзаро боғлиқликда
таҳлил қилиш мақсадга мувофиқдир. Ўртача йиллик маҳсулот
ишлаб чиқаришнинг ўзгариш омилли таҳлил натижаларини 2.4.4-
жадвалда ифода этамиз.
Do'stlaringiz bilan baham: |
