Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Tashkil etish turlariga qarab esa
: 
1. Hududiy zonalar. 
2. Maxsus tartibot zonalariga bo‘linadi. 
Dunyoda  400  tadan  2000  tagacha  erkin  iqtisodiy  hudud  mavjud  deb 
hisoblanadi. Birinchi erkin iqtisodiy hududlar AQShda 1934 yili erkin savdo hududi 
ko‘rinishida  tashkil  etilgan.  Ularning  asosiy  yo‘nalishi  tashqi  savdoni  faollashtirish 
bo‘lgan.  Bunga  esa  bojxona  bojlarining  pasaytirilishi  va  erkinlashtirilishi  sabab 
bo‘lgan.  Bu  hududlarning  eng  qiziqarli  joyi  shundaki,  import  qilinga  yarim  tayyor 
mahsulotlar  –  agar  tayyor  mahsulot  sifatida  eksport  qilinsa  bojxona  tozalashlaridan 
o‘tmagan  va  agar  import  qilingan  yarim  tayyor  mahsulotlar  –  tayyor  bo‘lganidan 
keyin AQSH bozoriga kirsa to‘la bojxona to‘lovlariga va tozolovlariga tortilgan. 
Investitsiya  siyosatini  amalga  oshirishda  zamonaviy  yuqori  texnologiyali 
asbob-uskuna  va  innovatsion  texnologiyalarni  joriy  etish  hisobiga  jahon  bozorlarida 
raqobatbardosh  mahsulotlarni  keng  ko‘lamda  ishlab  chiqarish,  eksportga 
mo‘ljallangan  va  importning  o‘rnini  bosuvchi  mahsulot  ishlab  chiqarishni  tashkil 
etish,  respublikada  mavjud  xom  ashyoni  chuqur  qayta  ishlash  orqali  tayyor 
mahsulotlarni ishlab chiqarishda xorijiy investitsiyalar ishtirokini ta’minlash, birinchi 
galda  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  investitsiyalarni  jalb  etishga  keng  e’tibor  qaratilmoqda. 
 
31
 
https://www.lex.uz/docs/4737511
 

---

84 
 
Dunyo miqyosida mamlakatimiz iqtisodiyoti barqaror sur’atlar bilan rivojlanib, aholi 
turmush darajasini izchil oshirish ta’minlandi. Bu borada erishayotgan yutuqlarimizni 
va  barqaror  rivojlanayotgan  iqtisodiyotimiz,  chet  el  investorlariga  yaratilayotgan 
keng shart-sharoitlar hamda kafolatlarni yirik xalqaro tashkilotlar, moliya institutlari 
rahbarlari, ekspert va mutaxassislar tomonidan alohida e’tirof etilmoqda.  
Mamlakatimizning  ishlab  chiqarish  salohiyatini  modernizatsiya  qilishga 
qaratilgan  loyihalarni  amalga  oshirish  hamda  iqtisodiyotni  erkinlashtirish  va 
modernizatsiyalash,  shu  orqali  jahon  standartlariga  javob  beradigan  mahsulot  ishlab 
chiqarishga 
erishish 
xorijiy 
sarmoyalarni, 
eng 
avvalo, 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
investitsiyalarni  jalb  qilish  bo‘yicha  qulay  shart-sharoitlar  yaratish  maqsadida 
mamlkatimizning  Navoiy,  Jizzax  va  Angren  hududlarida  maxsus  industrial  zonalar 
tashkil  qilindi.  Ushbu  amalga  oshirilgan  chora-tadbirlar  o‘z  navbatida,  innovatsion 
faoliyatni  rivojlantirish,  ilg‘or  texnologiyalarni  joriy  qilish,  eksport,  shuningdek, 
transport  va  telekommunikatsiya  infratuzilmasini  jadal  rivojlantirish,  mahalliy 
mahsulot va xizmatlarning ichki va tashqi bozorlarda xalqaro sifat, sertifikatlashtirish 
talablarini  joriy  etish  orqali  raqobatbardoshligini  oshirish,  yangi  ish  joylarini  barpo 
etish,  malakali  ishchi-muhandislar,  xo‘jalik  va  boshqaruv  kadrlarini  tayyorlash  va 
ular  malakasini  oshirish  kabi  bir  qator  muhim  masalalarni  hal  etish  imkonini 
bermoqda.  
Erkin  iqtisodiy  zonalarni  tashkil  etishning  muhim  jihati  ma’lum  hudud  yoki 
ishlab chiqarish sohasini iqtisodiy rivojlantirishni rag‘batlantirish, shuningdek, erkin 
iqtisodiy  zonalardan  iqtisodiyotni  modernizatsiya  qilishning  hududiy  uslubi  sifatida 
foydalaniladi.  Ushbu  maqsadlarga  erishish,  shuningdek,  erkin  iqtisodiy  zonalar 
faoliyatidagi  xalqaro  tajribalar  afzalliklarini  iqtisodiy  tuzilmaga  joriy  qilish 
maqsadida  2008  yil  2  dekabrdagi  “Navoiy  viloyatida  erkin  industrial-iqtisodiy  zona 
tashkil  qilish  to‘g‘risida”gi,  2013  yilning  18  martdagi  O‘zbekiston  Respublikasi 
Prezidentining “Jizzax” maxsus industrial zonasini barpo etish to‘g‘risida»gi va 2013 
yil  13  apreldagi  “Angren”  maxsus  industrial  zonasini  barpo  etish  to‘g‘risida”gi 
Farmonlariga  asosan  “Navoiy”  erkin  industrial-iqtisodiy  zonasi  tashkil  etilgani 
qanday  natija  berayotgani  hammamizga  ma’lum.  Mazkur  Farmonlar  yuqori 
qo‘shilgan  qiymatga  ega  bo‘lgan  raqobatbardosh  mahsulot  ishlab  chiqarishni 
ta’minlaydigan  zamonaviy,  yuksak  texnologiyali  ishlab  chiqarishlarni  tashkil  etish 
uchun  xorijiy  va  mahalliy  investitsiyalarni  jalb  etish,  bu  borada  qulay  shart-
sharoitlarni  shakllantirishga,  ishlab  chiqarish  va  resurs  salohiyatidan  samarali 
foydalanish, shu asosda yangi ish joylarini yaratish va aholi daromadlarini oshirishga 
xizmat qilmoqda. Shuni alohida qayd etish lozimki, erkin iqtisodiy zonalarni tashkil 
qilish  va  ular  faoliyatini  tartibga  solishga  qaratilgan  milliy  qonun  hujjatlaridan 
tashqari,  ushbu  munosabatlarni  tartibga  solishga  xalqaro  huquqiy  hujjatlar  ham 
bugungi kunda muhim ahamiyat kasb etadi.  
Xalqaro  tashkilotlar  bergan  ma’lumotlarga  ko‘ra  bugungi  kunda  dunyoda  3,5 
mingdan  ziyod  erkin  iqtisodiy  zonalar  bo‘lib,  ular  140  taga  yaqin  mamlakatda 
joylashgan.  Butun  dunyodagi  erkin  iqtisodiy  zonalarda  salkam  70  million  kishi 
mehnat  qiladi.  Ularning  yillik  savdo  aylanmasi  esa  500  mlrd.  dollardan  ziyoddir. 
Ayni  paytda  EIZlarning  juda  ko‘p  turlari  bo‘lib,  iqtisodiy  munosabatlarning 
rivojlanishi hamda globallashuv jarayonining ta’siri natijasida ular ham miqdor, ham 
sifat  jihatidan  o‘zgarib  va  ko‘payib  bormoqda.  Shu  tariqa  iqtisodiy  tizim  va 
dunyodagi  yirik  investorlar  bilan  aynan  mamlakat  iqtisodiyoti  uchun  samarali 

---

85 
 
yo‘sinda,  ya’ni  yuqori  qo‘shimcha  qiymat  yaratuvchi  ishlab  chiqarish  sohalarida 
to‘laqonli hamkorlik qila oladigan holga keltirildi. Shunday qilib erkin iqtisodiy zona 
deganda  muayyan  mintaqani  jadal  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlantirish  uchun  mamlakat 
va  chet  el  kapitalini,  istiqbolli  texnologiya  va  boshqaruv  tajribasini  jalb  etish 
maqsadida  tuziladigan,  aniq  belgilangan  ma’muriy  chegaralari  va  alohida  huquqiy 
tartiboti bo‘lgan maxsus ajratilgan hududdir.  
Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil qilish va ular faoliyatining huquqiy asoslarini 
shakllantirishga 
qaratilgan 
chora-tadbirlarning 
ishlab 
chiqilayotganligi 
mamlakatimizni  modernizatsiya  qilish  va  aholi  bandlik  darajasini  yanada 
oshirishning  muhim  omili  sifatida  jahon  standartlariga  javob  beradigan  va  dunyo 
bozorlarida  talab  qilinadigan  mahsulot  ishlab  chiqarish,  xorijiy  investitsiyalarni, 
birinchi  galda  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  investitsiyalarni  jalb  etish  bo‘yicha  qulay  shart-
sharoit  yaratish  muhim  ahamiyat  kasb  etmoqda.  Erkin  iqtisodiy  zonalarni 
rivojlantirish  va  bu  boradagi  huquqiy  asoslar  mamlakatimiz  iqtisodiyotini  yanada 
rivojlantirishda  va  uning  samaradorligini  oshirishda,  jahon  bozoriga  tobora 
integratsiyalashuviga, to‘g‘ridan – to‘g‘ri investitsiyalarni rag‘batlantirishning o‘ziga 
xos va betakror mexanizmini joriy qilishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. “Navoiy” 
erkin  sanoat-iqtisodiy  hududi  (“Navoiy”  ESIH)  2008-2009  yillarda  Navoiy 
shahrining  endigina  modernizatsiya  qilingan  halqaro  aeroporti  qoshida  tashkil 
qilingan  edi.  O‘sha  paytlarda  ko‘pchilik  nashrlarda  “Navoiy”  ESIH  tashkil  etilishi 
mamlakat  hukumatining  tanazzulga  qarshi  siyosati  choralaridan  biri  sifatida 
baholandi.  Navoiy  viloyati  mamlakatdagi  ilk  ESIH  sifatida  tanlab  olinganligining 
sabablari quyidagilar bo‘lishi mumkin:  
1. Rivojlangan transport infrastrukturasi: gap shundaki, Navoiy shahri Xitoy va 
Yevropa o‘rtasidagi muhim savdo yo‘llarining chorrahasida joylashgan;  
2. Qayta ta’mirlangan Navoiy shahri aeroporti yuk samolyotlarini qabul qilish 
imkoniyatiga ega;  
3. Keng xom-ashyo salohiyati;  
4.  Juda  qulay  hududiy  joylashuv:  shahar  O‘zbekiston  Respublikasining 
geografik  jihatdan  qoq  o‘rtasida  joylashgan,  ya’ni  qo‘shni  mamlakatlar 
hududlarigacha deyarli bir xil masofa mavjud.  
Loyihani  amalga  oshirishga  Janubiy  Koreya,  Xitoy,  Hindiston,  Birlashgan 
Arab Amirliklari, Turkiya va  Singapur kabi mamlaktlarning  yetakchi kompaniyalari 
birlamchi  sarmoyadorlar  sifatida  ishtirok  etishgan.  2009  yilning  yanvarida  shahar 
aeroporti  Korean  Air  aviakompaniyasiga  boshqaruviga  bu  yerda  halqaro  intermodal 
logistika  markazi  tashkil qilish  uchun  berildi. EIH/ESIH  tashkil  etish  mamlakatning 
iqtisodiy va sanoat salohiyatini to‘ldirishga imkon beradi. Shunday qilib, EIH tashkil 
qilayotgan  mamlakatimiz  birqator  afzalliklarga  ega  bo‘ladi.  Ya’ni  natijada 
O‘zbekiston sifatli raqobatbardosh mahalliy mahsulotlar ishlab chiqarish, byudjetning 
to‘ldirilishi,  kadrlarning  malakasining  oshishi,  yangi  texnologiyalardan  foydalanish 
imkoniyati, transport infrastrukturasining rivojlanishi kabi afzalliklarga ega bo‘ldi.  
O‘zbekiston  o‘zining  taraqqiyoti  mobaynida  iqtisodiy  rivojlanish,  investitsion 
siyosat,  aholi  farovonligining  oshishi,  yalpi  ichki  mahsulotning  ortishi,  aholi 
bandiligini ta’minlash, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, valyuta barqarorligi va 
boshqa bir qator ko‘rsatkichlar bo‘yicha salmoqli natijalarni qo‘lga kiritdi. Qisqa davr 
mobaynida  O‘zbekiston  tomonidan  qo‘lga  kiritilgan  bunday  yutuqlar  dunyoning 
ko‘plab davlatlari va yirik moliyaviy-iqtisodiy tashkilotlar tomonidan alohida e’tirof 

---

86 
 
etilmoqda.  Bugungi  kunda  iqtisodiy  taraqqiyot  va  biznesni  harakatga  keltiruvchi 
muhim  omillardan  biri  bo‘lgan  Erkin  iqtisodiy  hududlarni  tashkil  qilish  masalasi 
respublikamiz oldida turgan muhim masalalardandir. Xususan, Navoiy erkin iqtisodiy 
hududi  bugungi  kunda  mamlakatimizga  kirib  kelayotgan  investitsiyalar  hajmi 
bo‘yicha  qisqa  vaqtlarda  yuqori  ko‘rsatkichlarga  erishib  kelmoqda.  Bugungi  kunda 
esa  bunday  hududlar  boj  to‘lanmaydigan,  shuningdek,  boshqa  iqtisodiy  va  tashkiliy 
tartibga  solinganligi  tufayli  ishlab  chiqarish  va  savdo  rag‘batlantiriladigan,  tashqi 
iqtisodiy  faoliyat  mohirona  olib  boriladigan,  xorijiy  investitsiyalarni  jalb  qilish 
bo‘yicha  katta  imkoniyatlar  taqdim  qiladigan  o‘ziga  xos  hudud  sifatida  namoyon 
bo‘lmoqda.  O‘zbekiston  ham  bu  boradagi  imkoniyatlarni,  xalqaro  tajribani  chuqur 
o‘rgangan  holda,  iqtisodiy  rivojlanish  sari  tobora  chuqur  odimlab  borayotganligini 
ko‘rib  turibmiz.  Shu  nuqtai  nazardan  ham  quyidagi  masalalarga  alohida  ahamiyat 
qaratish bugungi kunning muhim masalalardan hisoblanadi: 
-  global  iqtisodiy  tizimning  rivojlanishi  va  ushbu  jarayonlarda  erkin  iqtisodiy 
hududlarning o‘rni va rolini tadqiq qilishga bo‘lgan ehtiyojning ortib borayotganligi; 
-  erkin  iqtisodiy  hududlarni  tashkil  etishning  asosiy  shakllari  va  tamoyillariga 
doir ilmiy qarashlarni tahlil qilishga bo‘lgan zaruratning ortib borayotganligi; 
-  sanoati  taraqqiy  etgan  mamlakatlarning  iqtisodiy  rivojlanishi  jarayonidagi 
tajribalarida  Erkin  iqtisodiy  hududlar  rivojlanishining  va  ularning  namoyon  bo‘lish 
shakllarini ilmiy jihatdan tadqiq qilishning ahamiyati ortib borayotganligi; 
- bugungi kunda taraqqiyotda tobora yuksak marralarni zabt etayotgan Janubiy-
Sharqiy  Osiyo  mamlakatlarining  Erkin  iqtisodiy  hududlarni  tashkil  etish  borasidagi 
bosib o‘tgan yo‘llarini ilmiy tadqiq qilishning zarurati; 
-  iqtisodiy  rivojlanish  borasida  dunyoda  tobora  o‘z  o‘rniga  ega  bo‘lib 
borayotgan  mamlakatimizda  erkin  iqtisodiy  hududlarni  rivojlantirish  istiqbollarini 
tadqiq qilishning ahamiyati yuqoriligi; 
-  Navoiy  erkin  industrial  iqtisodiy  hududining  tashkil  qilinishi  hamda  uning 
O‘zbekiston  tashqi  iqtisodiy  faoliyatidagi  o‘rni  masalalarini  tadqiq  qilish  muhim 
vazifalardan biridir. 
Shakllanish  va  rivojlanish  jihatdan  o‘tgan  asrning  ikkinchi  yarmida  jahon 
miqyosida  tobora  kengayib  borgan,  iqtisodiy  va  savdo  instituti  hisoblangan  Erkin 
iqtisodiy  hududlar  bugungi  kunda  taraqqiyot  borasida  o‘zining  nihoyatda  yuqori 
cho‘qqisiga  erishganligiga  amin  bo‘ldik.  Erkin  iqtisodiy  hududlarga  rivojlangan 
mamlakatlar  tomonidan  eksportga  mo‘ljallangan  ishlab  chiqarishni  rivojlantiruvchi, 
ilg‘or  texnologiyalarni  joriy  etish  hamda  xorijiy  kapitalni  jalb  qilish  imkonini 
beradigan  yangi  iqtisodiy  rivojlanish  mexanizmi  sifatida  qaraladi.  Mamlakatning 
iqtisodiy  salohiyatini  oshirish  va  qulay  investitsion  muhitni  yaratishning  boshqa 
vositalari  bilan  bir  qatorda  xorijiy  mamlakatlarda  turli  erkin  iqtisodiy  hududlarni 
shakllantirish metodi qo‘llaniladi. Erkin iqtisodiy zonalar odatda ikki turga ajratiladi: 
1) tovarlar va mahsulotlarni ishlab chiqarish, ularni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan 
sanoat-ishlab chiqarishga yo‘naltirish;  
2)  yuqori  texnologiyalarni  o‘zlashtirishga  qaratilgan,  texnik  joriy  qilishga 
yo‘naltirilgan  hududlar  bo‘lib,  asosan,  ilmiy-texnikaviy  mahsulotlarni  ishlab 
chiqarish va uni sanoatga tatbiq qilishga asoslangan iqtisodiy hududlar. 
Bunday  hududlarda  asosiy  sub’ekt  sifatida  ishtirok  etadigan  rezidentlar  ham 
faoliyat  yuritadilar  va  ularning  asosiy  vazifasi  ushbu  hududlarda  tadbirkorlik 

---

87 
 
faoliyatini  olib  borish  va  undan  foyda  olishga  qaratilgan  bo‘ladi.  Quyida  Erkin 
iqtisodiy zonalarning asosiy vazifalari keltirib o‘tilgan: 
- iqtisodiyotga ilg‘or texnologiyalarni jalb qilish; 
-  eksportni  rag‘batlantirish  va  shu  orqali  valyuta  tushumini  ta’minlash  va 
oshirish; 
- aholining bandligini ta’minlash; 
- zamonaviy infrastrukturani shakllantirish va rivojlantirish; 
-  taraqqiyotdan  ortda  qolayotgan  hududlarda  ham  texnik-texnologik 
rivojlanishni jadallashtirish; 
-  boshqaruv  va  zamonaviy  xalqaro  tadbirkorlik  sohasidagi  ilg‘or  xalqaro 
tajribaga ega bo‘lish; 
-  hududlarni  xo‘jalik  yuritishning  yangi  usullarini  sinov  maydoniga,  milliy 
xo‘jalik rivojlanishining qutbiga aylantirish. 
Koreya  va  Xitoyda  erkin  iqtisodiy  hudulardan  unumli  foydalanilishi  oqibati 
o‘tgan  asrning  80-90  yillarida  ushbu  davlatlar  iqtisodi  katta  yutuqlarga  erishdi. 
Natijada  Xitoy  YAIM  hajmi  bo‘yicha  dunyoda  ikkinchi  (AQShdan  keyin)  o‘ringa 
chiqib  oldi.  Koreya  esa  iqtisodiyotning  bazaviy  tarmoqlarida,  ya’ni  sanoat, 
mashinasozlik,  kemasozlik  va  elektronikada  dunyoda  yetakchi  mamlakatlarning 
biriga aylandi. Bu ko‘rsatkichlarga erishish uchun Koreya va Xitoyda tashkil etilgan 
erkin iqtisodiy  hududlarning  roli katta  ahamiyatga  ega bo‘ldi. Shu bois  ham  hozirgi 
sharoitda  erkin  iqtisodiy  zonalarni  yanada  rivojlantirishda  quyidagi  tadbirlarni 
amalga oshirish muhim bo‘lib hisoblanadi: 
-
 
infratuzilmani  rivojlantirish  va  “Navoiy” erkin iqtisodiy  industrial  hududining 
raqobatbardoshlik  ustunliklarini  oshirishda  uning  boshqa  kompleks  ob’ektlari, 
Navoiy  shahri  va  viloyatidagi  infratuzilma  inshootlari  bilan  o‘zaro  bog‘liq  ravishda 
rivojlantirish; 
-
 
menedjment  va  sifat  ustidan  nazorat  hamda  xalqaro  standartlarga  muvofiq 
infratuzilma  va  ishlab  chiqarish  omillarini  doimiy  rivojlantirish,  yangilash  va 
kengaytirish; 
-
 
yashash uchun muhim ijtimoiy shart-sharoitlarni ta’minlash va rivojlantirish; 
-
 
yuqori  malakali  kadrlar  va  o‘rta  darajadagi  texnika  yo‘nalishidagi 
mutaxassislarni uzluksiz ravishda tayyorlash. 
-
 
investitsiyalarni  jalb  qilish  hamda  investitsion  loyihalarni  amalga  oshirishda 
esa  sanoatning  asosiy  tarmoqlarida  samarali  loyihalar  sonini  ko‘paytirish  orqali 
xorijiy investitsiyalar hajmini sezilarli darajada oshirish; 
-
 
jalb  qilinayotgan  investitsiyalar  va  amalga  oshirilayotgan  loyihalarning  sifat 
ko‘rsatkichlarini  yaxshilash  (yuqori  texnologiyalar,  eksport  yo‘naltirilgan,  ishga 
yollash sifati va darajasini oshirish va boshqalar); 
-
 
jalb qilinayotgan investitsiyalarni mutanosib va maqsadli rivojlantirish; 
-
 
EIZga kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini jalb qilish maqsadida 
ular  uchun  qulay  investitsion  muhit  va  huquqiy  baza  yaratish  eng  ustuvor 
maqsadlarimizdan biri hisoblanadi.