Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

VI MODUL. IQTISODIYOTGA INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA 
ERKIN IQTISODIY HUDUDLARNING O‘RNI 
6.1 – mavzu: Erkin iqtisodiy hududlarning mohiyati 
Reja: 
1. 
Erkin iqtisodiy hududlarning mohiyati hamda ular rivojlanishining bosqichlari 
va asoslari. 
2. 
Erkin  iqtisodiy  hududlarning  turlari  va  ularga  jalb  etilgan  investitsiyalarga 
nisbatan turli imtiyoz va rag‘batlarning qo‘llanilishi. 
  
1 – savol bayoni.
 Dunyodagi erkin iqtisodiy zonalar rejimi Evropada 12-asrda, 
Boltiqbo'yi  va  Shimoliy  dengizlardagi  savdoni  boshqaruvchi  taniqli  Gansatik  Ligasi 
paydo bo'lganida sinovdan o'tgan. Uyushma a'zolari turli xil imtiyoz va imtiyozlarga 
ega bo'lib, bu uning muvaffaqiyati va uzoq umrini ta'minladi. 15-17 asrlarda bunday 
hududlar  bilan  tajribalar  Italiya,  Rossiya  va  Germaniyada  o'tkazildi.  19-asrning 
oxiriga  kelib  chinakam  maxsus  zonaning  paydo  bo'lishi  uchun  qulay  sharoitlar 
vujudga  keldi.  Germaniyaning  Gamburg  va  Bremen  shaharlarida  mamlakatning 
birinchi erkin iqtisodiy zonasi paydo bo'ldi. Gamburg o'zining maqbul joylashuvi va 
rivojlangan infratuzilmasi tufayli hozirgacha o'z imtiyozlarini saqlab kelmoqda. 
Erkin iqtisodiy zonalarz.da alohida xalqaro huquqiy status joriy etiladi. Lekin u 
qayerda  joylashishidan  qatʼi  nazar,  shu  mamlakatning  ajralmas  boʻlagi  hisoblanadi, 
barcha  amaliyotlar  (yer  ajratish,  firma  va  kompaniyalarni  tashkil  etish,  chegaradan 
yuklarni, tovarlarni olib kirish va olib chiqish, boj toʻlovlari, soliq toʻlovlari boʻyicha 
imtiyozlar, qaysi valyuta yoki valyutalar toʻlov vositasini oʻtashi, hududni boshqarish 
tartibi va boshqalar) qabul qilingan qoidalar asosida tezkorlik bilan bajariladi. Erkin 
iqtisodiy  zonalarz.ni  tashkil  etishdan  maqsad  koʻplab  yangi  texnologiya, 
investitsiyalarni  jalb  qilib,  rivojlangan  iqtisodiy  makon  yaratish  va  shu  yoʻl  bilan 
mamlakat iqtisodiyotini tezkorlik bilan rivojlantirishdir. 
20-asrda  erkin  iqtisodiy  zonalarning  paydo  bo'lishi  odatiy  holga  aylandi,  70-
yillarda  xalqaro  huquqiy  mexanizm  shakllandi,  bu  ko'plab  davlatlarga  bunday 
hududlarni  ochishga  imkon  berdi.  Erkin  iqtisodiy  zonalarni  hozirgi  zamon  iqtisodiy 
integratsiya jarayonlarining mahsuli, deb qarash unchalik toʻgʻri emas. Uning tarixi 
juda koʻhna. Erkin iqtisodiy zonalarz. tarixi mil. boshlariga borib taqaladi. qadimiy 
finikiyaliklar,  yunonlar  va  rimliklar  savdo  ishlarini  rivojlantirish  maqsadida  chet  el 
savdo  kemalarining  oʻz  portlariga  erkin  kiribchiqishini  va  ularning  xavfsizligini 
taʼminlaganlar. 16 va 17-asrlarda Yevropaning qator shaharlari oʻzlarini "erkin savdo 
shaharlari" deb eʼlon qilganlar. Buyuk Amir Temur davrida Samarqand ana shunday 
erkin  savdo  markazi  boʻlgan,  mamlakatning  barcha  karvon  yoʻllari  hokimiyat 
himoyasiga olingan. 
Erkin  iqtisodiy  zonalar  xo‘jalik  yuritishning  yangi  shakllaridan  biri  bo‘lib, 
xalqaro  maydonda  1950  –  yillarning  oxiri  va  60  –  yillarning  boshlarida  paydo 
bo‘lgan.  1970  –  yillarning  o‘rtalariga  kelib  esa  jahon  maydonida  keng  ommalasha 
boshladi
30
. Bunday hududlar dastlab sanoat ishlab chiqarishi rivojlangan mamlakatlar 
hisoblangan  AQSH,  Yaponiya,  Germaniya  va  Buyuk  Britaniyada  keyinchalik  esa 
Polsha, Vengriya, Bolgariya kabi mamlakatlarda tashkil etildi. Eng muhimi, dastlabki 
yillarda  erkin  iqtisodiy  zonalar  daryo  va  dengiz  portlarida,  xalqaro  aeroportlarda, 
 
30
 http://biznes-daily.uz 

---

82 
 
temir  va  avtomobil  yo‘llariga  yaqin  joylarda,  sayyohlik  va  alohida  olingan  sanoat 
markazlarida tashkil etilgan. Chunki tovar moddiy boyliklarni chet el bozorlariga olib 
chiqishda  va  chet  el  investitsiyalarini  iqtisodiyotga  jalb  etishda  erkin  iqtisodiy 
hududlarning  roli  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Xalqning  farovonligi,  xayotning 
ko‘rkamlashib  borishi,  ko‘p  jihatdan  shu  mamlakat  erkin  iqtisodiy  hududlarining 
tashkil etilishi va muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatishi bilan bog‘liqdir.  
Qaysi  mamlakatda  chet  el  investorlari  va  tadbirkorlar  faoliyati  uchun  qaysi 
mamlakatlarda  keng  imtiyozlar  yaratilsa,  ularning  o‘zlarini  tiklab  olishlari  uchun 
amaliy  yordam  berilsa  va  imkoniyatlar  yaratilsa  investitsiya  miqdori  ham, 
tadbirkorlikning mehnat qobilyati ham talab darajasida yuqori bo‘ladi. Erkin iqtisodiy 
zona  xaqida  tushuncha  birinchi  marta  1973  yil  18  maydagi  Kioto  konvesiyasida 
berilgan.  Unga  ko‘ra  erkin  iqtisodiy  zona  deb  –  mamlakatning  bir  qismini  ya’ni 
tovarlar  importi  va  eksportini,  bojxona  va  soliq  cheklovlarisiz  olib  kirish  mumkin 
bo‘lgan zonaga aytiladi. 
O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining  5  –  sessiyasida  qabul  qilingan 
“Erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risida”gi  qonunning 1 – moddasida esa quydagicha tarif 
berilgan:  -  “