Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти “молия ва суғурта хизматлари” кафедраси

ЯФ=ССТ-ИТ
Бу ерда: - ЯФ - ялпи фойда;
- ССТ - сотишдан олинган соф тушум;
- ИТ - сотилган маҳсулотнинг ишлб чиқариш
таннархи.
2. Асосий фаолиятдан кўрилган фойда - бу маҳсулотни сотишдан олинган ялпи фойда билан давр харажатлари ўртасидаги тафовут ва плюс асосий фаолиятдан кўрилган бошқа даромадлар ёки минус бошқа зарарлар кўринишида бўлади:
АФФ=ЯФ-ДХ+БД-БЗ
Бу ерда: - АФФ - асосий фаолиятдан олинган фойда;
- ДХ - давр харажатлари;
- БД - асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар;
- БЗ - асосий фаолиятдан кўрилган бошқа зарарлар.
3. Умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда - бу асосий фаолятдан олинган фойда суммаси плюс молиявий фаолиятдан кўрилган даромадлар ва минус харажатлар кўринишида бўлади:
УФ=АФФ+МД-МХ
Бу ерда: - УФ - умумхўжалик фаолиятдан олинган фойда;
- МД - молиявий фаолиятдан олинган даромадлар;
- МХ - молиявий фаолият харажатлари.
4. Солиқ тўлангунгача олинган фойда - бу умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда плюс фавқулодда (кўзда тутилмаган) вазиятлардан кўрилган фойда ва минус зарар кўринишида бўлади:
СТФ= УФ+ФФ-ФЗ
Бу ерда: - СТФ - солиқ тўлангунгача олинган фойда;
- ФФ - фавқулодда вазиятлардан олинган фойда;
- ФЗ - фавқулодда вазиятлардан кўрилган зарар
5. Йилнинг соф фойдаси - бу солиқ тўлангандан кейин корхона ихтиёрида қоладиган фойда. У солиқ тўлангунгача олинган фойдадан фойда (даромад) дан тўланадиган солиқни ва қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа солиқлар ва тўловларни чиқариб ташлаган ҳолда аниқланади:
СФ=СТФ-ДС-БС
Бу ерда: - СФ - соф фойда;
- ДС - фойда (даромад)дан тўланадиган солиқ;
- БС - бошқа солиқлар ва тўловлар
Демак, фойда корхона хўжалик фаолиятидан олинган даромадларнинг харажатлардан ортиқ бўлганлигидан, яъни ижобий молиявий натижага эришилганидан дарак беради. Унинг миқдори, асосан, иккита кўрсаткичга - маҳсулот нархи ва уни ишлаб чиқариш харажатларига боғлиқ.
Фойда ялпи даромад олиш билан боғлиқ бўлган корхона молиявий ресурсларининг асосий манбасидир. Корхонанинг ял­пи даромади моддий харажатлар чиқариб ташлангандан сўнг иш хақи ва фойдани ўз ичига олган маҳсулот сотишдан тушган тушумдир.
Таннарх, ялпи даромад ва корхона фойдаси ўртасидаги ўзаро алоқа мавжуд, уларнинг ҳар бири молиявий муносабатларни ўсишида алоҳида аҳамиятга эга.
Якуний молиявий натижа (фойда ёки зарар) маҳсулот (иш, хизматлар) сотишдан олинган молиявий натижа, бошқа операциялардан олинган даромадлар, асосий фонд ва корхонанинг бошқа мулкларини сотишдан тушган тушумларнинг йиғиндисидан келиб чиқади.
Маҳсулот (иш, хизматларни реализация қилиш) сотиш орқали олинадиган фойда амалдаги нархларда (қўшилган қиймат солиғи ва акцизларсиз) сотувдан тушган тушум ҳамда маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ харажатлар ўртасида фарқ орқали аниқланади.
Экспорт фаолиятини юритаётган корхона даромадини ҳисоблашда экспорт қилинган ёки маҳсулот сотишдан тушадиган тушумни аниқлаш муҳимдир.
Асосий воситалар ва бошқа мулкни сотишдан корхона оладиган даромад корхона ялпи даромадининг иккинчи ташкил этувчи манбаи бўлиб хизмат қилади.
Ялпи даромаднинг учинчи ташкил этувчиси нореализация операцияларидан кўриладиган даромаддан иборат бўлиб, уларга асосий фаолият билан бевосита боғлиқ бўлмаган операциялар киради. Хусусан, мулкни ижарага беришдан, корхонага тегишли қимматли қоғозларнинг сотилишидан кўриладиган фойда, хамкорликда фаолият юритишдан олинадиган фойда, йилида аниқланган ўтган йиллардаги даромад ва 6ошкалар шулар жумласидандир.
Корхона ишининг самарадорлигини оширишда ишлаб чиқариш ҳажмлари, маҳсулот сотишни кўпайтириш, унинг таннархини пасайтириш заҳираларини аниқлаш муҳим ўрин тўтади.
Даромад миқдорини ошириш заҳираларини аниқлашга таъсир кўрсатувчи омиллар турли белгиларига қараб турли тоифаларга ажратилади. Ташқи омилларга табиий шароит, нархларнинг, тарифларнинг, солиқлар ва имтиёзларнинг, жарима санкцияларининг давлат томонидан бошқарилиши ва бошқалар киради. Бу омиллар корхона фаолиятига боғлиқ эмас, лекин даромад салмоғига муайян даражада таъсир кўрсатади.
Ички омиллар ишлаб чиқариш билан боғлиқ ва ишлаб чиқаришдан ташқари омилларга бўлинади. Ишлаб чиқариш омиллари меҳнат предметларининг мавжудлигини ва қўлланилишини, меҳнат ва молиявий ресурсларни характерлаб, ўз навбатида экстенсив ва интенсив бўлиши мумкин.
Экстенсив омиллар фойда олиш жараёнига миқдорий ўзгаришлар: меҳнат предметлари ва ҳажмлари, молиявий ресурслар, қурилмаларнинг ишлаш вақтлари, ходимлар сони, иш вақти фонди ва бошқалар орқали таъсир кўрсатади. Интенсив омиллар фойда олиш жараёнига сифат ўзгаришлари орқали: қурилмалар сифати ва иш унумдорлигининг ошиши, технологияларнинг мукаммаллашуви, айланма воситалар айланиш суръатининг жадаллаштирилиши, меҳнат ва материал сиғимининг камайиши, меҳнат ни ташқил этишнинг такомиллашуви ва молиявий ресурслардан фойдаланиш самарадорлигининг ошиши орқали таъсир кўрсатади.
Корхона ихтиёрида қоладиган ва унинг эркин тасарруфидаги фойда соф фойда дейилади. Ушбу кўрсаткич солиқ тўловига кадар бўлган фойда суммасидан солиқлар ва тўловлар суммасини чегириш асосида аниқланади. Соф фойда таҳлилида унинг утган йилларга шунингдек, корхона бизнес режаси кўрсаткичларига нисбатан ўзгаришлари ўрганилади. Молиявий натижавийликнинг ушбу якуний қатори барча ички ва ташқи ахборотдан фойдаланувчилар эътиборидаги масала ҳисобланади.
Ички ахборотдан фойдаланувчилар ушбу қаторни ўрганиш ва таҳлил этиш асосида корхонанинг жорий даврдаги натижавийлигига баҳо берадилар. Шунингдек, улар фойдани ўстириш ёки зарарни минималлаштириш бўйича мавжуд ички имкониятларнинг борлигига, истиқбол режаларини белгилашга, корхонанинг молиявий аҳволини яхшилаш юзасидан бошқарувнинг муҳим стратегик қарорларини қабул қилишда катта эътибор берадилар.
Ташқи ахборотдан фойдаланувчилар корхонанинг фойдалилик даражасита, ўз активларини мақсадли бошқаришнинг шартларини белгилашга хам жиддий аҳамият беришади. Масалан, корхона мулкида ҳиссали катнашувчилар акция эгалари келишувига ёки хусусий капиталдаги улушига караб тақсимланадиган ҳисоб фойдасининг ҳолатига корхона ихтиё­рида қоладиган соф фойда ҳамда солиқ идоралари солиқ тўловига кадар бўлган фойда билан кизиксалар, инвестиция хомийлари эса корхона фаолиятининг барқарорлиги ва ўсиш даражаларига кўпроқ қизиқадилар.
Корхона фойдасининг шаклланишига таъсир этувчи омилларни қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин:
- маҳсулот, иш ва хизматларни сотиш ҳажмининг ўзгариши;
- маҳсулот, иш ва хизматлар баҳосининг ўзгариши;
- маҳсулот, иш ва хизматлар ишлаб чиқариш харажатларининг
ўзгариши;
- давр харажатларининг ўзгариши;
- молиявий фаолиятдан олинадиган фойда ва зарарларнинг ўзгариши;
- фавкулодда фойда ва зарарлар ўзгариши;
- фойдадан олинадиган солиқлар ва солиқли тўловларнинг ўзгариши.
Рентабеллик корхона фойдалилик даражасини характерлайди. Одатда унинг бир неча турлари ҳисоб китоб қилинади. Бу бевосита мулкнинг шакли бўйича даромадларнинг юзага чиқиш ўрни ёки базаси бўйича, фойданинг ўзгаришига таъсир этувчи бирликлар бўйича ёки мустақил бирликлар бўйича аниқланиши мумкин.
Корхоналар фаолиятида рентабелликнинг қуйидаги турлари аниқланади.
1. Ишлаб чиқариш харажатлари рентабеллиги
ИЧХр =

Ушбу кўрсаткич бир сўмлик қилинган ишлаб чиқариш харажатларидан ҳисобига олинган фойда суммасини ифодалайди.

2. Асосий воситалар рентабеллиги
Асосий воситалар рентабеллиги (АВр) ҳар бир сумлик ёки минг сумлик асосий восита ҳисобига тўғри келадиган фойда суммасини ифодалайди. Ушбу кўрсаткич соф фойда суммасини асосий воситаларнинг ўртача йиллик қийматга бўлиш йўли билан аниқланади.
АВр =
3. Сотиш бўйича рентабеллик. Сотиш бўйича рентабеллик (Ср) сотилган маҳсулотларнинг фойдали даражасини ифодалайди. Ушбу кўрсаткич сотишдан олинган ялпи фойда суммасини маҳсулотларни сотишдан олинган тушумга бўлиш йўли билан аниқланади, яъни:
Ср =
4. Айланма активлар рентабеллиги (ААр). Ушбу кўрсаткич айланма активларнинг ҳар бир сўмига тўғри келадиган фойда, соф фойда суммасини ифодалайди.
Айланма активлар рентабеллиги олинган соф фойда суммасини айланма активларнинг ўртача йиллик қийматига бўлиш асосида аниқланади.
ААр =
5. Жами мулк рентабеллиги (ЖМр). Ушбу кўрсаткич корхона мулкининг фойдалилик даражасини характерловчи асосий кўрсаткич ҳисобланади. Бу кўрсаткичҳар бир сумлик мулкка тўғри келадиган соф фойда суммасини ифодалайди.
ЖМр =
6. Ўз маблағлари рентабеллиги (ЎМр). Ушбу кўрсаткич корхонанинг ўзига тегишли бўлган маблағларнинг фойдалилик даражасини ифодалайди.
Корхона соф фойдасини унинг ўзлик малағлари манбаига бўлиш асосида ўзлик капиталининг фойдалилик даражаси ўрганилади.
ЎМр =
7. Қарз маблағлари рентабеллиги (ҚМр). Ушбу кўрсаткич корхона соф фойдасини қарзга олинган маблағларига нисбати асосида аниқланади. Бу кўрсаткич ҳар бир сумлик қарз маблағига тўғри келадиган фойда суммасини ифодалайди.
ҚМр =
8. Асосий воситалар ва моддий айланма маблағлари рентабеллиги (АВМАМр). Ушбу кўрсаткич соф фойда суммасини корхона асосий воситалари ва моддий айланма маблағлари ўртача йиллик қийматига бўлиш асосида аниқланади. У ҳар бир сумлик асосий ва оборот маблағига тўғри келадиган фрйда суммасини характерлайди.
АВМАМр =


Рентабеллик ўзгаришига таъсир этувчи омилларга таҳлилда алоҳида аҳамият берилади. Рентабеллик ўзгаришига таъсир этувчи омилларни уларда катнашувчи бирликларга нисбатан белгилаш мумкин. Масалан маҳсулотни сотишга нисбатан рентабеллик ўзгаришига сотишдан олинган ялпи фойда сумасининг ўзгариши ва сотишдан олинган тушумлар суммасининг ўзгариши таъсир этса, асосий воситалар рентабеллигига корхона соф фойдасининг ўзгариши ва асосий воситаларнинг ўртача йиллик қийматининг ўзгариши умумий рентабелликка бир сумлик тушумга тўғри келадиган соф фойда суммасининг ўзгариши, асосий воситалар кайтимининг ўзгариши ва моддий айланма маблағлар кайтимининг ўзгаришлари таъсир килади ва х.к.

Бу ерда: К - ХЮС инвестицияларининг рента-
беллиги;