Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

«Рефлексия – бу инсоннинг узлуксиз ҳаёт жараёнини гўё бир дақиқага тўхтатиб, 
узиб қўяди ва инсонни хаёлан унинг сарҳадларидан олиб чиқиб кетади, шу вазиятда 
инсоннинг ҳар бир ҳаракати ҳаёт ҳақидаги фалсафий фикр мулоҳазалари муайян бир 
хaрактер касб этади».
Инсоннинг ижодий муаммоларни ҳал этишда рўй берадиган фикрлашидаги 
рефлексияни ўрганиб, олимлар уни фикрловчи субъектнинг ўз – ўзини бошқариш усули 
(Ю.Н.Кулюткин, С.Ю.Степанов ва бошқалар), танқидий фикрлаш омили (И.Н.Семёнов), 
назарий жиҳатдан фикрлашнинг юқори кўрсаткичи (А.З.Зак, В.В.Давидов ва бошқалар) 
сифатида таъриф бериб баҳолайдилар.
И.С.Ладенко рефлексияни интеллектуал тизимларнинг ўз–ўзини ташкил қилишидаги 
аҳамиятини интеллектуал фаолиятнинг малака ва кўникмаларини такомиллаштириш 
эҳтиёжи ҳамда нутқ, хотира, тасаввурларнинг ички ва ташқи шакллари ҳақида психологик 
қарашларни ишлаб чиқиш зарурияти билан боғлайди. У «Рефлексия – ички тасаввурдан 
ташқи тасаввурга ва аксинча биридан бошқасига ўтиш, фикрлаш жараёнида ушбу 
жараёнларнинг интериоризация (ташқи омилларнинг ички омилларга ўтиши)си ҳақидаги 
фикрларни шакллантириш асоси… Рефлексия асосида нафақат психологик билимлар, балки 
хотира, малака ва кўникмалар шакллантирилади ва амалда қўллаш усуллари 
такомиллаштирилади» деб ҳисоблайди (4–иловадаги чизмага қаралсин). 
3
Қаранг: Ўша ерда.
4
Современная философия. Словарь и хрестоматия. – Ростов – дон. Феникс. 1996. – 67 б. 
5
Краткий психологический словарь. / Ред. – сост. Л.А.Кариенко.1998. – 318 б. 
6
Рефлексиялаш – онгни ўз –ўзига қаратиш, ўзининг психик ҳолати ҳақида фикрлаш. Қаранг: Философский словарь. /под 
ред. И.Т.Фролова. !986. 410 б. 
7
Краткий психологический словарь. / Ред. – сост. Л.А.Кариенко.1998. – 318 б. 

---

203 
 
Ўқитувчининг касбий педагогик фаолиятида рефлексия жараёнини ўрганиб, кўплаб 
олимлар унинг коммуникатив ҳамда кооператив турларини устун қўядилар, айнан ушбу 
усуллар ўқитувчининг педагогик фаолиятида ва ўқувчилар билан мулоқотида кўпроқ намоён 
бўлади, деб ҳисоблайдилар (В.А.Кривошеев, Г.П.Шчедровицкий ва бошқалар). Бироқ, 
бизнингча, педагогик фаолиятнинг ўзига хос хусусиятлари хилма хил бўлганлиги сабабли 
рефлексиянинг ҳар бир турини алоҳида ўрганиб таҳлил қилиш мумкин эмас, зеро улар маъно 
жиҳатидан бир – бирлари билан ўзаро боғлиқ.
Н.В.Кузьминанинг фикрича, рефлексиянинг «мазмуни, шеригининг ички дунёсини 
ўзаро ҳамкорлик асосида субъектив қайта яратишдан иборат бўлган индивидлар бир – 
бирларини кўзгудаги каби акс эттириши, ўзаро акс эттиришнинг ўзига хос икки 
томонламалик жараёни, қолаверса, бу ички дунёда, ўз навбатида, биринчи тадқиқотчининг 
ички дунёси акс этишидир». 
У рефлексияни педагогик қобилиятлар нуқтаи назаридан ўрганиб, илк бор 
ўқитувчининг рефлексив – перцептив қобилиятларини алоҳида компонент сифатида 
ажратади. Н.В.Кузьмина педагогик интуициянинг шаклланиши рефлексив педагогик 
қобилиятларнинг шаклланганлик даражасига боғлиқ эканлигини таъкидлайди. «Яхши 
интуиция ўқитувчининг изланган натижаларга эришишида таяниши мумкин бўлган 
ўқувчининг энг олижаноб, ижобий сифатлари ҳақидаги ахборотларни экстраполяциялаганда 
(бир ҳодисани кузатиш асосида олинган хулосаларни бошқа вазиятларга татбиқ этиш) 
намоён бўлади». 
Олимнинг ушбу хулосаларига таяниб, фараз қилиш мумкинки, экстраполяция 
жараёни ўз касбий заҳираларидан, ўз–ўзини касбий жиҳатдан такомиллаштириш мақсадида 
фойдаланиш имкониятини беради.
Рефлексив қобилиятларни ўқитувчи педагогик фаолиятининг зарур таркибий қисми 
сифатида ҳисоблаган қатор муаллифлар (А.А.Бизяева, В.В.Ветрова, Е.Н.Пехота, 
И.А.Стеценко, И.Г.Татур, А.В.Христева ва бошқалар) уларни бўлажак ўқитувчиларнинг 
педагогика олий таълим муассасаларида ўқиши давридаёқ шакллантириш зарурлиги 
ҳақидаги ғояларни илгари сурадилар. 
А.В.Христева рефлексив вазиятлар моҳиятига касбий фаолиятда ижодий тизимлар 
ҳосил қилувчи компонент сифатида қарайди. У бўлажак ўқитувчининг рефлексив тизимини 
шакллантириш ва ривожлантириш педагогик фаолиятда ўз имкониятларининг зарур ижодий 
қисми деб билади ва рефлексив тизимсиз ўқитувчининг юксак маҳоратли педагог сифатида 
такомиллашуви мумкин эмас деб таъкидлайди олима.
Педагогика олий таълим муассасалари талабаларини ўқитиш жараёнидаёқ рефлексия 
механизмларини ўзлаштириши ўқитувчининг касбий тайёргарлиги учун янги имкониятлар 
очиши таъкидланади. Ўқитувчининг рефлексив индивидуаллиги моделини яратишни 
ҳозирги кунда кўплаб олимлар таклиф қилмоқдалар. Маълум педагогик – психологик 
шароитларда бўлажак ўқитувчининг шахсий касбий ўз – ўзини ўрганишини талқин қилиши 
бошланғич назарий асос ва жадвал вазифасини ўтайди. Бўлажак ўқитувчининг профессионал 
рефлексиясини олий педагогик таълим муассасалари таълим–тарбия жараёнини 
индивидуализациялаштириш асосида ривожлантириш мумкин.
Коммуникатив ва шахсий рефлексияни ўрганган В.А.Кривошеевнинг таъкидлашича, 
ўқитувчи ўз фаолиятида педагогик маҳоратни ўзлаштиргани сари ҳамкасблари ва ўқувчилар 
у ҳақида нима ўйлашларини анча яхши тушуна бошлайди, чуқур ўзлаштирилган билим ва 
педагогик маҳорат туфайли ўқитувчи ўз–ўзини баҳолашга киришади. Коммуникатив