Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

Ишонтириш - бу аниқ хулқ-атвор ёки қайсидир ишни мумкин эмаслигини, 
тўғрилигини ва зарурлигини исботлаш ва тушунтиришдир. Ишонтириш жараёнида 
ўқувчиларда ёнатрофидаги инсонларни ҳатти-харакатларини ва ўз хулқларини баҳолаш 
мезонларига мос бўладиган аҳлоқий қарашлар шаклланади. 
Ўқувчини иш билан ҳам, сўз билан ҳам ишонтириш мумкин. Ўқувчини ишлатиш 
орқали ишонтириш жараёнида тарбиячи исботланаётган ҳолат, вазият ва муаммоларни, 
ҳаётий тажриба шароитларидан келиб чиққан ҳолда, яратади. Ишонтириш таъсир усули 
ўқувчи хулқини тузатувчи усул бўлиб хизмат қилиши мумкин. Сўз билан ишонтириш 
жараёнида, ўқувчиларга йўл қўйилган хатолар табиати аҳлоқий меъёр нуқтаи назаридан 
тушунтирилади. Ишонтириш усули самимийликни ва жўшқинликни талаб қилади. Бу 
жараёнда тарбиячиларнинг кечинмалари ўқувчиларга ўтади. Ишонтириш билан ихлос 
туғдириш усуллари жуда ўхшаш. Бу усулларнинг ўхшашлиги ишонтириш ҳам, ихлос туғдириш 
ҳам суҳбат орқали амалга оширилишидан иборатлигидадир, лекин ихлос туғдиришда 
тарбиячилар ўқувчи қилаётган хатти-ҳаракатларининг тўғри ёки хатолигини 
исботламайдилар. Бу жараёнда уар тарбияланувчига ўз фикрларини секин ва оҳисталик билан 
айтадилар. Уқувчи тарбиячининг сўзларини тинглаб туриб, ўз ҳатти-ҳаракатини танқидий 
баҳолай бошлайди ва ўз хулқини тўғрилашга ҳаракат қилади. 
 
БУЗҒУНЧИ ҒОЯЛАРГА ВА ЁВУЗ КУЧЛАРГА ҚАРШИ КУРАШДА
ИШОНТИРИШ УСЛУБИНИНГЎРНИ 
Бутун дунёда ҳар хил ғоялар, мафкуралар кураши давом этмоқда. Бегона ақидалар, ёт 
ғояларнниг юртимизга ташқаридан суқулиб киришига қарши курашни бир дақиқа ҳам 
сусайтириб бўлмайди. Халкаро терроризм, ашаддий жангарилик, диний экстремизм, гиёҳванд 
моддалар савдоси каби бало-қазоларнинг инсон ҳаётига тажовузи билан бир қаторда, ички 
таҳдидлар хам мавжуд. Ташқи ва ички мафкуравий тахдидлар бир-бири билан узвий боғлиқ. 
Ғоявий-сиёсий, аҳлокий-маънавий, ҳуқуқий ва бошқа тушунчаларни шакллантиришга 
йўналтирилган услублар ишонтириш услублари деб аталади. Бошқача қилиб айтганда, 
ўқувчиларнинг тарбиявий ишлари билан шуғулланаётган тарбиячиларнинг ўкувчиларда 
ғоявий-сиёсий, аҳлоқий-маънавий тушунчаларни шакллантириш, бу тушунчаларни уларнинг 
ишонч-эътиқодига айлантириш ва онгларига. ҳис-туйғуларига, иродасига таъсир ) этиш 
мақсадида қўлланадиган услубиётлар ишонтириш услубиётлари дейилади. 
Ишонтириш услубиётининг асосий шакллари - тушунтириш, уқтириш, ғоявий-сиёсий 
ҳамда аҳлоқий мавзуларда суҳбатлар, маърузалар, мунозаралар ташкил этиш, учрашувлар 
уюштириш, бадиий асарлар билан таништириш, телевидение кўрсатувларини ва театр 
спектаклларини кўриш ҳамда таҳлил қилиш ва х.к.лардан иборат. Тарбиячи-мураббийлар 
вазифаси ўқувчи-ёшлар билан ўтказиладиган суҳбат ва учрашувларда, ўқилаётган 
маърузаларда душманларни мафкуравий қуролсизлантириш - уларнинг олиб; кираётган 
қарама-қарши ғояларини, уйдирмаларини фош қилиш, пучга чиқариш ва одамларда 
мафкуравий иммунитетни шакллантиришдан иборат. Бундай вазифларни амалга ошириш 
ёшлар тарбиясига салбий таьсир кўрсатувчи тахдидлар, хатарлар (халқаро терроризм, диний 
экстремизм, гиёҳвандлик моддалар тажовузи, ОИТС, эгоцентризм, аҳлоқсизлик фалсафаси, 
"Дунё фуқаролари" космополитизми ва ш.к.) ва уларга нималарни қарши қўйиш 
(фарзандларни асраш, ҳушёрлик, ёшларни ғоявий қуроллантириш, мафкуравий иммунитетни 
кучайтириш, таҳдидлар моҳиятини оддий сўзлар, ҳаётий мисоллар билан тушунтириш, 
миллат келажаги учун масъулиятни шакллантириш, иродани, эътиқодни мустаҳкамлаш, 
онгли яшашга ўргатиш, ахборотли тажовуз моҳиятини очиб бериш, никоҳни мустаҳкамлаш 
ва ш.к.) мумкинлиги ҳақида маълумотга эга бўлишга имконият беради. Мафкуравий 
иммунитет - бегона, зарарли ғоялар, мафкуралар билан тўқнаш келганда, унга нисбатан ўз 
муносабатини билдира олиш, унга карши курашишга ғоявий, маънан тайёр бўлиш 
имкониятидир. Ҳар бир одам, аввало, ҳар бир ёш ўзининг мустақил фикрига эга бўлмагунча, 
бундай иммунитетни шакллантириб бўлмайди. Ишонтириш усулининг ижобий натижаси 
тарбиячиларнинг ўкувчилар олдидаги обрўси ва ўзаро тўғри муносабат ўрната олишлари 
билан намоён бўлади. 

---

134 
Ҳозирги кунларда таълим муассасаларида таҳсил олаётган ўкувчиларда бегона, 
вайронкор ғояларнинг зарари ҳақида уларнинг мустақил фикрини шакллантириш соҳасида 
қатор самарали ишлар олиб борилмокда, бу жарёнда тарбиячилар томонидан турли-туман 
қулай усуллар изланмоқда. 
Ушбу кўлланманинг кейинги бўлимларида ана шундай услубиётлар, иш шаклларидан 
баъзи-бирларини тайёрлаш, ўтказиш ва таҳлил қилиш услубиёти бўйича амалий тавсиялар 
келтирилади. 
Рағбат - тарбия услубларидан бири бўлиб, хулқни тузатишга, тўғирлашга ёрдам 
берувчи усулдир. Корректировка (тузатма, тузатиш, тўғрилаш) - катта маънога эга: 
биринчидан, у инсон хулқининг ижобии шаклларини мустаҳкамлашга ёрдам беради, 
иккинчидан, рағбатлантирилган ҳатти-ҳаракат атрофдагилар учун аҳлоқ намунаси бўлиб 
қолади. 
Рағбат - ўқувчига қониқиш, хурсанд бўлиш, фахрланиш, илҳомлантириш, ўзини янада 
яхши тутиш ҳоҳишини уйғотади, ўз қадрини билишни ўргатади, жамоа олдида обрўсини 
оширигага имконият яратади, маънавий ёрдам беради, иродасини мустаҳкамлайди. 
Рағбат хаққоний бўлиши керак. Ўқувчини рағбатлантиришда тарбиячи унинг 
ўлчовиии билиши лозим. Фақат маълум бир ўқувчиларни доимий равишда рағбатлантириш, 
уларда худбинлик ва манманлик ҳолларини ривожланишига олиб келиши мумкинлиги 
тарбиячининг ёдидан кўтарилмаслиги даркор. 
Рағбатнинг бир неча турларини ажратиб кўрсатиш мумкин: Ижобий баҳо бериш - 
ўқувчининг тўғри иш қилаётганлигини тасдиқловчи қисқа «Офарин», «Тўғри», «Яша» ва ш.к. 
луқмаларда ифодаланади. Мақтов - ўқувчининг ҳатти-ҳаракатини, ишларини таҳлил қилувчи 
анча кенг маънодаги баҳодир (масалан, «Аҳмад яхши ҳаракат килди, гуруҳ ҳаётида фаол 
қатнаша бошлади», «Лола нафақат фаол, балки барча топшириқларни ихлос билан ижодий 
ёндашиб бажаради» ва ш.к.лар). Мукофот анча сезиларли рағбат бўлиб, ажойиб ютуқларни, 
ҳатти-ҳаракатларни белгилашда қўлланади. Тарбиячииинг ўқувчиларга бўлган ишончидан 
гувоҳлик берувчи мазмунан қизиқарли топшириқлар баъзан уларпи илҳомлантиради. Ишонч 
ўқувчилар томонидан яхши хулқи учун ўринли мақтов сифатида қабул қилинади. Ижобий 
муносабатни билдириш - ўқувчилар томонидан гарбиячини ёқтиригалари, уларнинг 
меҳрибонликлари, самимий табассумлари, дўстона ҳаракатлари, ўртоқлари билан 
ҳамкорликдаги ва биргаликдаги ўйинлари, саёҳатлари киради. Бундай муносабатлар ўқувчилар 
томонидан мақтов сифатида қабул қилинади. Рағбатнинг меҳрибонлик, эьтибор ва ғамхўрлик 
каби турлари, кўпроқ ўқувчи хафа бўлган ҳолларда жуда зарур бўлади, чунки оғриниш ва 
хафагарчилик, ғазабланиш, ҳар бир ишни атайлаб бузиш, қасд олиш ҳолларини туғдиради. 
Хафаликнинг сабаби хар хил бўлиши мумкин: оиладаги ёмон ҳолат, ота-онанинг ўқувчига 
бўлган жуда қаттиққўл муносабати, гуруҳда, мактабда тез-тез турли сабабларга кўра 
муҳокамада бўлиши ва жазоланиши. 
Тарбиячининг айбланувчига нисбатан бўлган меҳрибонликлари, эътибори ва 
ғамхўрликлари ўқувчида кучли жавобгарлик ҳиссини уйғотади. Бундай ҳолларда ўқувчи 
тарбиячининг самимийлигини сезиши керак. Илтимос - инсонлараро муносабатларнинг энг 
кўп тарқалган кўринишидир. Ишонч руҳий хусусиятлари жиҳатидан ўқувчилар ва ўсмирларга 
педагогик таъсир сифатида хизмат қилади. Тарбиячилар томонидан ўқувчиларга ёрдам бериш 
имкониятини берувчи илтимос, ўқувчиларни илтимосни бажаришга тайёргарликка чақиради, 
турли қийинчиликни енгиб ўтишга кучларини сарфлайди, шу билан бирга уларда қувонч, 
илҳом ва хатто фахр уйғотади. «Илтимос» тарбиячига ўқувчилар билан яқинлашишга, улар 
билан ўзаро самимий муносабат ўрнатишга ёрдам беради. Илтимос аниқ сўзлар воситасида 
ифодаланиб, илтимосни акс этган сўз оҳанги - асосий маъно касб этади. Худди шу сўзлар 
бошқача оҳанг билан айтилганда, буйруқ шаклини олиши мумкин. Илтимосни 
инсонпарварлик хисларини уйғотувчи усуллардан бири деб қараш мумкин.