Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

KICHIK YOSHDAGI BOLALARGA TIL O’RGATISHNING
MUAMMOLARI XUSUSIDA 
Begmatov A. (SamDChTI dotsenti) 
Bugungi kunda chet tillarini bilish va undan o'z kаsbiy faoliyati davomida 
samarali foydalanish nafaqat ehtiyojga, balki zamon talabiga aylanganligi uchun 
bugungi globallashuv davrida o'sib kelayotgan yoshlarimizga chet tillarini 
o'rgatish va ularda til bilish qobiliyatini shakllantirish davrning dolzarb 
masalalaridan biri hisoblanmoqda. 
Bolalarga chet tillarini o'rgatishni qaysi yoshdan boshlash zarur? Qaysi 
yoshda bolalarga til o'rgatish orqali samarali va sezilarli natijalarga erishish uchun 
qanday chora-tadbirlar ko'rish lozim? Ana shunday muammoli va munozarali 
fikrlarga yechim topish va ularni yoritib berish masalasida o'z fikrlarimiz bilan 
o'rtoqlashmoqchimiz. 
Bugungi kun peclagog-psixologlari o'rtasida bolaga necha yoshdan chet 
tillarini o'qitish kerakligi to'g'risida xilma-xil fikrlar mavjud. Ularning ayrimlari 
bolaga tug'ilganidanoq, hatto ayrimlari esa hali bola ona qornidaligidayoq, ya'ni 
ona o'sha tildagi kuy-qo'shiq tinglash yoki hali dunyoga kelmagan farzandi bilan 
chet tilida suhbatlar qurish orqali chet tillarini o'rgatish samarali deya hisoblasalar, 
boshqa bir guruh olimlar esa bu fikrga zid ravishda bolalarga chet tilini o'rgatishda 
shoshilmaslikni va bu ishni 10-12 yoshda boshlash samarali natijalar berishini 
ta'kidlaydilar. Shu o'rinda, ma'lumot uchun shuni ta'kidlab o'tmoq joizki, ushbu 
masalalar 
bo'yicha 
tadqiqot 
ishlarini 
amalga 
oshirgan 
fiziologlarning 
ta'kidlashlaricha, bolaning ichki sekretsiya bezlari rivojlanishining davriy 
bosqichlari bo'lgani kabi miyasining ham biologik soatlari mavjud bo'ladi va 
miyaning shu xusususiyatiga ko'ra 9 yoshgacha bo'lgan bolada nutq qobiliyatini 
shakllanishi a'lo darajada bo'ladi va shu yoshdan so'ng bolada nutq qobiliyatining 
shakllanishi va yangi sharoitlarga ko'nikish susaya boradi. Bugungi kunda 
mutaxassislar, agar bolada sog'lom psixologik holat kuzatilsa va oila davrasida til 
o'rganish uchun shart-sharoitlar yaratilgan bo'lsa, til o'rgatish qancha erta 

---

134 
boshlansa, shuncha yaxshi deya ta'kidlashadi. Buning sababini esa quyidagicha 
izohlashadi: 
Birinchi sababi shuki, zamonaviy texnologiyalar yordamida olib borilgan 
tadqiqotlar shuni ko'rsatmoqdaki, bola miyasining tuzilishi kattalar miya 
tuzilishidan farq qiladi. Bola miyasi kattalarnikiga nisbatan, ikki baravar ko'proq 
neyronlar aloqadorligiga ega bo'ladi. Inson hayotining dastlabki uch yilida uning 
bosh miya xujayralari rivojlanishining 70-80% i yakunlanadi. Bu vaqtda bola 
nimaniki ko'rsa yoki eshitsa, hammasini tezda o'zlashtira olishga qodir bo'ladi, 
ya'ni bir kunda 20-30 ta yangi so'zni eslab qolish qobiliyatiga ega bo'ladi. 
Ikkinchidan esa ko'plab tadq.iqotchilarning ma'lumotlariga ko'ra, ikkinchi 
chet tilini o'rganishning erta yoshdan boshlanganligi bola miyasiga qo'shimcha yuk 
bo'ladi va bu miya faoliyatining yaxshilanishiga, shuningdek, bola nutq 
qobiliyatining erta rivojlanishiga sabab bo'ladi. 
Shu o'rinda yana bir fikr yuzaga kelishi mumkin, ya'ni bolaga chet tillarni 
o'rgatishning erta yoshdan boshlanganligi keyinchalik uning nutqiga ta'sirini 
o'tkazib, bolada nutq jarayonida chalkashliklarni yuzaga keltirmaydimi? Albatta, 
bu tabiiy holatdir va bunday vaziyatda xavotirga o'rin yo'q. Negaki, tug'ilganidan 
boshlab ikkinchi tilni o'rganish davomida bola o'z ona tili va chet tilini birdek 
darajada qabul qilib, o'rgana boradi va nutq jarayonida kerakli so'zni qo'llash 
zaruriyati tug'ilganda, u hayoliga birinchi kelgan yoki talaffuzi qiyin bo'lmagan 
so'zni qo'llaydi. Bunday chalkashliklar, asosan, 3 yoshgacha kuzatiladi, 
keyinchalik esa bolada tillar o'rtasidagi chegaralarni ajrata olish va kerak vaqtda 
kerakli so'zlardan foydalana olish qobilati shakllana boradi. 
Albatta, ushbu ma'lumotlar yuzasidan e'tirozli fikrlar yuzaga kelishi mumkin, 
ya'ni bugungi kundagi aksariyat chet tili mutaxassislari chet tilini o'rganishni 
nisbatan kech yoshda, asosan, maktab davri ya'ni 10-12 yoshda boshlaganlar va 
shunday bo'lsa-da, til sohasida katta-katta yutuqlarga erishganlar, lekin 
mutaxassislaring ma'lumotlariga ko'ra, misol uchun, ingliz tilini kechroq 
o'rganishni boshlagan odamlar hech qachon 7 yoshli haqiqiy ingliz bolasidek sof 
ingliz tilida gapira olishmaydi, hatto shu til bo'yicha professor darajasini olgan 
bo'lsalar ham. Quyidagi ilmiy xulosa ham ushbu fikrni yana bir bora tasdiqlashi 
shubhasizdir. 
Angliyalik olimlar tadqiqotlariga ko'ra, bola miyasi so'zlash signallarini uning 
shartsiz refleks va "avtomatik" harakatlarni boshqaradigan maxsus bo'limida qayta 
ishlaydi. Bu bo'lim "chuqur harakatlantiruvchi faoliyat sohasi" ham hisoblanadi. 
Bola gapira boshlagan vaqtda har qanday informatsiya aynan mana shu bo'limda 
xotiraga mahkam o'rnashib qoladi va tafakkuri rivojlanishi uchun asosiy negizga 
aylanib boradi. Shunday qilib, bola unga notanish bo'lgan tilni o'rgana boshlar 
ekan, bu yangi til bo'yicha ma'lumotlar miyasining ona tilida saqlanadigan qismida 
yig'ilib boriladi. Katta odamlarda esa o'rganayotgan tili haqidagi informatsiya 
miyaning nisbatan umumiyroq qismiga joylashtiriladi. Buning oqibatida kattalar 
avval ona tilida gap tuzishadi, so'ngra gapni asta-sekiniik bilan so'zma-so'z chet 
tiliga tarjima qilishadi. Ya'ni ular kichkintoylardek avtomatik ravishda fik rlashga 
qiynaladilar. Olimlarning fikricha, hatto biror chet tili bo'yicha oliy o'quv 
yurtlarida va maxsus kurslarda bilim egallab, professional darajaga erishgan 

---

135 
insonlarning nutqi ham avtomatik ravishda ishlashi mumkin, lekin bunda baribir 
miya bolanikidek emas, boshqacha ishlaydi. 
Yuqoridagi fikrlardan keiib chiqadiki, bolada chet tillarini o'rganish bo'yicha 
qobilayatni shakllantirish qanchalik erta boshlansa, shunchalik yaxshidir, Dono 
xalqimiz ta'kidlaganidek, "Yoshlikda olingan bilim - toshga o'yilgan naqsh kabidir" 
Agar bolada o'rganish davomida tanaffuslar kuzatilsa, chet tilini 
o'zlashtirishda bir qator muammolar yuzaga kelishi mumkin. O'z ona tilimizdan 
har kuni foydalanganimizdek, chet tilini o'rganishda ham ana shunday yo'ldan 
borish maqsadga muvofiqdir. Mutaxassislar ta'lim jarayonida xafta davomida 2 
kun chuqurlashtirilgan holda til darslari bilan shug'ullanishni, shuningdek, har kuni 
o'tilgan mashg'ulotlarni takrorlash maqsadida bolaga 5-10 daqiqa ajratishni tavsiya 
etadilar. 
Kichik yoshdagi boladan katta natijalarni, ya'ni bir dars davomida barcha 
ma'lumotlarni o'zlashtirib, eslab qolishini kutmaslik kerak. Hattoki, 7-8 yoshdagi 
bolalar uchun ham ma'lumotlarni o'zlashtirish uchun ko'proq vaqt kerak bo'ladi. 
Chet tili ta'limining o'zaro hamkorlikda, ya'ni ota-onalar va ustozlarning 
uzviy bog'liqligi asosida olib borilishini ta'minlash kerak. Albattaki, har bir ota-ona 
farzandiga til o'rgatishni o'zi mustaqil ravishda, ya'ni biror bir shakl, gul, 
suratlarning chet tilidagi tarjimasini o'rgatish orqali olib borishi mumkin. Lekin 
ko'p xollarda samarali natijalarga erishish uchun ustozlarning, ya'ni ushbu til 
mutaxassislarining ko'magi darkordir. 
Shuni unutmaslik kerakki, bolaning til o'rganish jarayonida katta tanaffuslarga 
yo'l qo'ymaslik kerak. Buning sababi shuki, 9-10 yoshgacha takrorlashlarsiz 
olingan ma'lumotlar tezda unitilishi mumkin. 
Ushbu ma'lumotlarga asoslangan holda quyidagicha xulosa qilish mumkin: 
1.
Bolaga til o'rgatishni qanchalik erta boshlansa, shunchalik samarali
natijalarga, 
ya'ni bolaning chet tillarini o'rganishdagi qobiliyatining ortishiga sabab bo'ladi; 
2.
Til o'rgatishning erta yoshdan boshlanishi bola miyasining to'laqonli
rovojlanishini ta'minlaydi; 
3.
Bolaga chet tillarini o'rganishda ko'maklashish maqsadida bolaning til
o'rganish faoliyatining uzluksizligini ta'minlash samarali natijalarga olib keladi; 
4. Til o'rganish jarayonida boladan qisqa fursatda katta natijalar kutmaslik;
5. Bolaning til o'rganish faoliyatini o'zaro, ota-onalar va ustozlar
hamkorligida tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. 
Ushbu masala yuzasidan quyidagi takliflarni kiritish mumkin: 
1. Biror bir tilni o'rgatish jarayonida ota-onalar ham ma'lum ma'noda o'sha
tildan bilim va ko'nikmalarga ega bo'lishi lozim va shu maqsadda fuqarolarning 
o'z-o'zini boshqarish organlari qoshida yoki ta'lim muassasalari, maktab, 
maktabgacha ta'lim muassasalarida ota-onaiarning til o'rganishiga ko'maklashuvchi 
to'garaklarni tashkil etish orqali nafaqat bolalar, balki ota-onalarning ham til 
o'rganishini ta'minlash mumkin; 
2. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarning barchasi ham ushbu
muassasalarga jaib etilmagan bo'lishi mumkin va ana shu bolalar uchun 

---

136 
mo'ljallangan bepul xizmatko'rsatadigan to'garakJarni tashki! qilish va ushbu 
to'graklarda dars berish uchun ko'ngilli ta'lim muassasalari talabalarini taklif etish 
mumkin. Bu o'z navbatida talabalar uchun ma'lum ma'noda tajriba raaktabini 
o'tashi tayindir; 
3. Ta'lim muassalari da, maktab yoki maktabgacha ta'lim muassasalaridagi 
guruh va sinflar o'rtasida tez-tez til bellashuvlarini tashkillashtirish o'quvchilarda 
sog'lom raqobat orqali qiziqishlarining ortishiga sabab bo'ladi; 
4. Ta'lim 
muassalarida 
dars 
jarayonida 
zamonaviy 
pedagogik 
texnologiyalardan keng miqiyosda foydalanish, ya'ni dars davomida turli xil 
didaktik vositalardan foydalanish orqali yoki o'yinlar tashkil qilgan holda olib 
borish o'sib kelayotgan yosh avlodning til salohiyatini takomiilashuviga samarali 
ta'sir ko'rsatadi degan fikrdamiz.