Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўрта махсус, касб-ҳунар таълими маркази

IV БОБ. АТМОСФЕРА БОСИМИНИ ЎЛЧАШ АСБОБЛАРИ ВА 
УСУЛЛАРИ 
 
Маълум вақт моментидаги об-ҳаво ҳолатини акс эттирувчи ер яқини 
синоптик хариталарини тузиш учун барча метеорологик стацияларда 
ўлчанадиган атмосфера босимини билиш зарур. Атмосфера босими ҳақидаги 
маълумотлардан фан ва халқ хўжалигининг турли соҳаларида ҳам 
фойдаланилади. 
Атмосфера босимини ўлчашда ўлчов бирликлари бўлиб миллиметр 
симоб устуни (мм с.у.) ва гектопаскаль (гПа ) хизмат қилади. 
Миллиметр симоб устуни - бу барометрдаги симоб устунининг 
атмосфера босимига мос равишда 1 мм га кўтарилиши ѐки пасайишидир. 
Миллиметр симоб устуни ва гектопаскаль орасидаги нисбат қуйидагича: 1 
гПа – 0,75 мм с.у., 1 мм с.у. – 1,33 гПа. 
Денгиз сатҳидаги ўртача босим 760 мм с.у. ѐки 1013,2 гПа ни ташкил 
қилади. Бу қиймат стандарт ѐки «нормал» деб қабул қилинган. Бундан 
ташқари, 1000 гПа га тенг бўлган босимни ҳам стандарт қиймат деб қабул 
қилиш мумкин. 
Атмосфера босимини ўлчайдиган асбоблар белгиланган вазифаларига 
кўра ҳар хил русумда ишлаб чиқарилади, бироқ уларнинг барчаси уч асосий 
турга бўлинади: симобли барометрлар (ѐки манометрлар), анероидлар ва 
гипсотермометрлар. 
Симобли барометрларнинг аниқлиги катта ва метеорологик 
станцияларда босимни ўлчашда асосан шу асбоблардан фойдаланилади. 
Барометрлар (симоб билан тўлдирилган идишларининг тузилишига кўра) уч 
турга бўлинади: косали, сифон-косали ва сифонли (4.1-расм). Уларнинг 
косали ва сифон-косали турларидан кўпроқ фойдаланилади. 
4.1-расм. Симобли барометр турлари: а – косали; б – сифонли; в – сифон-косали 

---

60 
4.1. Симобли барометрлар 
 
Метеорологик станцияларда косали барометр ўрнатилади. 
Косали барометр қуйидаги тузилишга эга (4.2-расм): дистирланган 
(тозаланган) симоб билан тўлдирилган ва тепа томони кавшарлаб қўйилган, 
пастки очиқ томони билан симоб қуйилган платмассали ѐки металл коса 2 га 
ботирилган шиша найча. Коса ташқи ҳаво билан винт 3 билан беркитилган 
тешик орқали боғланган. Шиша найчанинг юқори қисмида ҳаво йўқ, шунинг 
учун косанинг ичидаги симоб юзасига атмосфера босими таъсири остида 
найча ичидаги симоб устуни маълум баландликкача кўтарилади. Симоб 
устунининг оғирлиги атмосфера босимига тенг. 
4.2-расм. Косали барометр 
Симобли шиша найча косага винт билан маҳкамланган гардишга 
ўрнатилади. 
Бу гардишнинг юқори қисмида найчанинг икки томонида узунасига 
жойлашган тешиклар очилган. Бу тешиклар орқали найчадаги симоб 
устунининг баландлиги кузатилади. Бу бўйлама тешикнинг бир томонига мм 
с.у. ѐки гПа даги шкала чизилган. Ўндан бир бўлаклар ҳисобини олиш учун 

---

61 
гардишнинг ичига винт 4 ѐрдамида шкала бўйича ҳаракатланадиган 
нониусли ҳалқа ўрнатилган. Гардишнинг ўрта қисмига термометр 
жойлаштирилган, бу термометр ѐрдамида симоб устуни баландлиги 
ҳисобини олишдан олдин асбобнинг ҳарорати ўлчанади. Метеорологик 
станцияларда симобли барометр деворга қотирилган махсус шкафга 
ўрнатилади. 
Косадаги симобнинг сатҳи атмосфера босимининг тебраниши 
натижасида шкаланинг нолидан юқорироқ ѐки пастроқ бўлиб қолиши 
мумкин. Симоб устуни баландлигини аниқлашдаги хатоликни (силжиш 
натижасида юзага келувчи номувофиқликни) бартараф этиш учун бўлаклари 
1 мм дан кичик бўлган махсус компенсацион шкаладан фойдаланилади. 
У ѐки бу пунктда атмосфера босими қийматига мос келадиган симоб 
устуни баландлигини аниқлаш учун симобли барометрдан олинган ҳисобга 
қатор тузатмалар киритилади: асбоб тузатмаси, ҳароратга боғлиқ тузатма, 
жойнинг географик кенглиги ва денгиз сатҳидан баландлигига боғлиқ бўлган 
оғирлик кучи тезланишига тузатма. 
Симобли барометр тузатмалари. Атмосфера босими Р барометрик 
найчадаги симоб устуни оғирлигига тенг. Бироқ содда ва қулай бўлиши учун 
атмосфера босими оғирлик билан эмас, балки симоб устуни баландлигида 
характерланади. Бу симоб устунинг оғирлиги қуйидаги кўпайтма 
кўринишида берилиши мумкин: 
Р=H·d·g,
 
(4.1) 
бу ерда d – симоб зичлиги, g – оғирлик кучи тезланиши. 
(4.1) дан кўринадики, босим dP катталикка ўзгарганда симоб устуни 
баландлиги dH катталикка ўзгаради. Шунинг учун 
g
dP
dH

1

. 
(4.2) 
Бу суюқлик барометрларининг сезгирлик тенгламаси. У босим бир 
бирликка (1 мм ѐки гПа) ўзгарганда суюқлик устуни баландлиги қанчага 
ўзгаришини 
кўрсатади. 
Суюқликли 
барометрларнинг 
сезгирлиги 
фойдаланилаѐтган суюқликнинг зичлигига тескари пропорцианал. Агар 
бундай барометрларда сувдан фойдаланилса, унинг сезгирлиги симобли 
барометрга қараганда 13,6 марта юқори бўлади. Бироқ бундай барометрлар 
амалий жиҳатдан жуда ноқулай. 
d ва g катталиклар тўлиқ доимийликка эга эмас. Шунинг учун ҳар хил 
ҳароратлар ва оғирлик кучи тезланиши ҳар хил бўлган шароитларда 
барометр бўйича олинган симоб устуни баландликлари ҳисобини ўзаро 
таққослаб бўлмайди. Улар мос тузатмалар киритиш орқали стандарт 
(«нормал») шароитларга келтирилади. 
Ҳарорат кўтарилганда симоб кенгаяди, унинг зичлиги камаяди ва 
симоб устунининг баландлиги «нормал» деб қабул қилинган 0° ҳароратдаги 

---

62 
кузатувлардагига қараганда ортиқроқ бўлиб қолади. Шунинг учун ҳарорат 
бўйича киритиладиган тузатма нолдан юқори ҳароратларда манфий ишора, 
нолдан паст ҳароратларда эса мусбат ишорага эга бўлади. Ер марказигача 
бўлган масофа билан аниқланадиган оғирлик кучи тезланиши қутбларда энг 
катта қийматга ва экватор атрофида эса энг кичик қийматга эга. Бундан 
ташқари денгиз сатҳидан юқорига узоқлашган сари бу қиймат кичрайиб 
боради. Турли кенглик ва денгиз сатҳидан баландликларда босим бўйича 
олиб борилган кузатувларни таққослаш учун улар стандарт оғирлик кучига 
келтирилади. Стандарт оғирлик кучи тезланиши деб 45° кенгликдаги денгиз 
сатҳидаги қиймат қабул қилинган. 45°
кенгликдан нисбатан қуйи 
кенгликларда (0 дан 45° гача) симобли барометр кўрсаткичи қийматлари 
ортган ва юқори кенгликларда (45° дан 90° гача) кўрсаткич қиймати 
камайган бўлиб қолади. Денгиз сатҳидан кўтариган сари симобли барометр 
кўрсаткичи қиймати бирмунча ортган бўлиб қолади. 
Шундай қилиб жойнинг кенглигига боғлиқ бўлган оғирлик кучи 
тезланиши бўйича киритиладиган тузатма юқори кенгликларда мусбат ва 
қуйи кенгликларда манфий бўлади. Жойнинг денгиз сатҳидан баландлигига 
боғлиқ бўлган оғирлик кучи тезланиши бўйича киритиладиган тузатма 
денгиз сатҳидан абсолют баландликка эга баландликларда мусбат қийматга 
эга бўлади. 
Симобли барометрдан олинган ҳисобга санаб ўтилган тузатмалардан 
ташқари асбоб тузатмаси ҳам киритилади. У барометр кўрсакичларининг 
барометрни ишлаб чиқаришдаги номукаммаллиги билан боғлиқ. Масалан, 
шкалани 
киритишдаги 
хатолик, 
найчанинг 
турли 
қисмларидаги 
радиуслардаги фарқлар ва бошқалар. 
Асбоб тузатмаси ушбу асбобни эталонга таққослаш орқали топилади 
ва асбобга қўшиб бериладиган паспортга ѐзиб қўйилади. 
Босимнинг тузатилган катталиги (ҳисоб+тузатма) станция сатҳидаги 
атмосфера 
устунининг 
оғирлигини 
англатади. 
Турли 
абсолют 
баландликларда жойлашган метеорологик станциялардаги атмосфера босими 
ҳақидаги маълумотларни бир-бири билан таққослаш имкониятига эга бўлиш 
учун, одатда босим денгиз сатҳига “келтирилади”. Денгиз сатҳига келтириш 
– бу станция сатҳидаги атмосфера босимининг тузатма киритилган 
қийматига станция сатҳидан денгиз сатҳигача бўлган ҳаво устунининг босим 
бирликларида ифодаланган оғирлигини қўшиш демакдир: 
Р
Р
P
с
.
ст
с
.
денг



(4.3) 
Ҳаво босими ва ҳароратнинг турли қийматлари учун 

Р қиймати 
махсус жадвал ѐрдамида топилади.