Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Қўқон давлат педагогика институти Чет тиллар факультети

УЧИНЧИ БОБ. ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДАГИ ТАБУ ВА 
ЭВФЕМИЗМЛАРНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ ТАҲЛИЛИ ВА 
ТАРЖИМА МАСАЛАЛАРИ 
3.1. Инглиз ва ўзбек тилларидаги табу ва эвфемизмларнинг умумий ва 
хусусий жиҳатлари ва уларни лингвомаданий таҳлили 
Халқнинг маданиятини тилсиз ўрганиб бўлмайди, у тил билан чамбарчас 
боғлиқ. Инсон ўзи униб-ўсган жойнинг тили ва маданиятини тўла равишда 
эгаллаб олсагина, у ҳақиқий инсон бўлади. Халқнинг миллийлиги, урф-
одатлари, анъаналари, адабий ѐдгорликлари
 
– унда қўлланилинган тил 
бирликларини стилистик воқеъланишида, табу ва эвфемаларда яққол акс 
этади. Бу нозик қирралар ушбу тил эгаларига дунѐни ўзига хос 
тасаввурларида намоѐн қилади. 
Миллий-маданий хусусиятларни, унинг бевосита маданий муҳит билан 
боғлиқ томонларини илмий асослашга биринчилардан бўлиб ҳаракат қилган 
тилшунос олимлар В.Гумбольдт ва Э.Сепирлардир. Улар миллий тиллар 
луғат ва грамматик тизимлари ўртасидаги фарқни тил соҳиблари – 
инсонларнинг воқеликни қабул қилиш ва идрок этишдаги фарқ билан 
боғлашга ҳаракат қилишган. 
В.Гумбольдт турли миллат ва маданият вакилларининг воқелик ҳақида 
тасаввури мос келмаслигини исботламоқчи бўлади. ―Турли тиллар-ягона бир 
предметни турлича номланишидан кўра, ушбу предметни турлича кўриш, 
идрок этишди‖
140
. Воқеликни турлича «кўриш» ҳамда категориялаштириш, 
айниқса, стилистик бирликлар қиѐсида аниқ намоѐн бўлади. Э.Сепирнинг 
образли таърифича, ―тил айрим ҳолларда ўз таснифларида бемантиқ ва 
қайсар. У ўзининг қатъий чегарали каптархоналарига эга бўлишни истайди 
ҳамда каптарларнинг бир уядан иккинчисига учиб ўтишига йўл қўймайди. 
Ифодага талабгор ҳар қандай тушунча тасниф қоидаларига бўйсуниши 
140
Гумбольдт фон В. Избранные труды по языкознанию. – М.: «Прогресс», 1984. – 397 с. 

---

73 
лозим‖
141
. Тасниф қоидаларининг муҳимлиги ментал ҳаракатларда ҳам ўз 
аксини топади.
Инглиз маданияти, хусусан лингвомаданияти ҳагида гап этар экан, 
инглизларни хушмуомала ҳалқ эканлиги ва бу шубҳасиз уларни тилида 
намоѐн бўлишини таъкидлаш зарур. Инглизлар табиатан қўпол ва дағал 
сўзларни камроқ қўллашга ҳаракат қилишади. Бундай сўзларни ўрнида 
нисбатан ―юмшоқ‖ сўзлар – эвфемизмлардан кенг фойдаланишади. Мисол 
учун инглиз лингвомаданиятида ―
liar
‖ (ѐлғончи) сўзи ўрнида 
untruth, story-
teller, fabulous, reckless disregarder for truth, dissimulator, misleader, falser, 
fabricator 
каби эвфемизмларни қўллаш кенг тарқалган. Бу каби ҳолатлар касб 
номлари билан кузатилади: 
“shoe maker”
(косиб) сўзи ўрнида 
“shoe rebuild”
эвфемаси, ―
sanitation engineer”
эвфемаси 
“garbage man”
сўзи ўрнида 
қўлланилишини мисол қилиб келтириш мумкин. Тадқиқотимиз давомида бу 
каби сўзлар (ѐлғончи, косиб, ободонлаштириш хизмати хизматчиси) ўзбек 
лингвомаданиятида табулаштирилмагани боис улар ўрнида эвфемик бирлик 
қўлланилинмаслигини кузатишимиз мумкин. 
Ўзбeклар маданий ҳаѐтида оила институти ўзига ҳос миллий ҳарактер 
касб этади, шу боисдан ҳам ўзбeк лингвомаданий манзарасида оила билан 
боғлиқ табу ва эвфeмалар нисбатан кeнг тарқалганини кўрамиз. 
Ўзбeк лингвомаданиятида кeлин-куѐв мурожаати билан боғлиқ ѐки 
умуман, тилга олиниши одобсизлик ҳисобланган шахс исмлари ўрнида 
қўлланилган эвфeмик атамалар бора-бора ўша шахснинг лақаби ѐки 
тахаллусига айланиб, расмий ном унитилиб ҳам боради
142
. Масалан, 
Сурхондарѐнинг қатор тоғ қишлоқларида табу туфайли орттирилган 
Кeнжа, 
Мэрган, Қорасоч, Оққўзи, Шўро, Полвон, Мулла, Бахши, Юзбоши, Оқсоқол,