Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта-махсус таълим вазирлиги ҚЎҚон давлат педагогика институти

Рудольф Отто 
«Дин, руҳий борлиқларга нисбатан ишончдир».
Эдвард Тейлор 
«Дин, инсоннинг абадиятни англашини таъминловчи, ақл ва мантиққа тобеъ 
бўлмаган зеҳний малака ёки иқтидордир»
Макс Мюллер 
«Дин, малакаларимизни эркин ҳолда қўллашни тўсувчи таъқиқлар мажмуасидир»
Салмон Рейнах 
«Дин, эътиқодлар, хатти-ҳаракатлар ва ижтимоий ҳаётнинг муайян шартларига 
кўра ташкил этилган муассасалар тизимидир» 
Витольд Тайлок
«Дин, энг буюк ижтимоий қадриятлар шууридир» 
Эдвард С. Амис 
«Дин, муайян жамоатнинг вужудга келишини таъминловчи маросим ва эътиқодлар 
мажмуидир». 

---

Эмиль Дюркгейм 
Умуман олганда, олимлар муайян эътиқод дин деб аталиши учун уч асосий 
хусусиятга эга бўлиши лозимлигини таъкидлайдилар. Булардан 
биринчиси
, ғайритабиий 
илоҳ (ёки илоҳлар) ҳақидаги тасаввурнинг мавжудлиги. Ҳар бир динда топиниш объекти – 
Худо бўлиши шарт ҳисобланади.
Мавжуд динлардаги Худо ҳақидаги тасаввурларни шартли равишда иккига – 
трансцендент
ва 
имманент
илоҳларга бўлиш мумкин. Трансцендент илоҳларга инсонлар 
оламидан ташқарида, инсонларга ҳеч қандай алоқаси бўлмаган, қусур ва нуқсонлардан 
холи Худолар киради. Бунга мисол сифатида том маънода ислом динидаги Аллоҳ таоло ва 
қисман христианликдаги Ота Худо, яҳудийликдаги Яхвеларни келтириш мумкин. 
Имманент илоҳлар деганда эса табиатнинг бир бўлаги сифатида тасаввур қилинган, 
инсонларга 
ўхшаб 
кетадиган, 
бироқ 
ғайриоддий 
яратувчилик, 
бузғунчилик, 
ризқлантирувчилик каби кучларга эга бўлган Худолар киради. Бундай турдаги илоҳлар 
кўпинча ё антропоморф (инсон қиёфасида) ё зооантропоморф (ярим одам ярим ҳайвон) 
ёки зооморф (ҳайвон) шаклда тасаввур қилинади. Бунга мисол сифатида Қадимги Миср, 
Юнон, Рим цивилизациялари, замонавий Ҳиндистон, Хитой, Япония динларини санаш 
мумкин.
Иккинчиси,
Худо билан инсонларни боғлаб турувчи культ ёки культлар мажмуаси. 
Юқорида айтилганидек ҳар бир динда топиниш объекти - Худо бўлиши лозим. Яратувчи 
билан инсонни боғлаб турадиган ибодат ва маросимлар мажмуи (қурбонлик, рўза, 
байрамлар) культ деб аталади. Культлар кундалик ёки мавсумий, якка тартибдаги ёки 
жамоавий каби кўринишларда бўлиши мумкин. Жумладан, ислом динида «Намоз 
мўминнинг меърожи» (яъни Аллоҳ таолонинг хузурига кўтарилиши) ҳисобланса 
христианликдаги «сирли маросимлар»да Муқаддас Руҳнинг ўзи иштирок этади деб 
ҳисобланади. Шу тариқа, мавжуд барча динларда культлар воситасида эътиқодчилар ўз 
илоҳлари билан боғланадилар.
Учинчиси
эса эътиқодчиларни ўзида жамлайдиган диний ташкилотларнинг 
мавжудлиги. Диний ташкилот, бу бир дин издошларининг жамоавий равишда ўз диний 
расм-русум, 
ибодат 
маросимларини 
ўтказадиган, 
диний 
таълим 
оладиган 
муассасаларидир. Бу, исломда - масжид, мадраса, христианликда - черков, семинария, 
яҳудийликда - синагога ва ҳоказо.
Динлар тарихи, улар билан боғлиқ жараёнлар, диннинг инсон ҳаётининг турли 
жабҳалари билан ўзаро таъсирлашувини ўрганувчи фан «Диншунослик» деб аталади. 
Диншунослик барча ижтимоий фанлар қатори ҳам ўзининг ўрганиш объектига эга. 
У диннинг пайдо бўлиши, ижтимоий моҳияти ва жамиятдаги ролини тадқиқ қилиш билан 
бирга диний эътиқодларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши, уларнинг жамият 
тараққиётидаги эволюциясини илмий жиҳатдан ўрганади. 
3. Диншунослик фанининг юзага келиши ва тарихий тараққиёти. Динларни 
ўрганиш узоқ тарихга эга. Ҳар бир инсон ён-атрофидагиларнинг эътиқоди, қайси динга 
мансублигига қизиқади, улар ҳақида билишни истайди. Бу борадаги илк маълумотларни 
Қадимги Греция ва Рим ёзувчилари асарларида кўришимиз мумкин. Улардан энг машҳури 
«тарих отаси» номини олган Геродот (мил. авв. V аср) ўзи тадқиқ қилган халқларнинг 
динлари ҳақида маълумотлар келтирган. Бу қизиқиш Ўрта аср Европасида ҳам мавжуд 
бўлган. Лекин бошқа динлар ҳақида фикр билдирувчилар, христианларнинг эътиборини 
жалб қилмаслик ва уларни ўша динларга кириб кетмасликлари таъминлаш мақсадида, у 
динларга нисбатан салбий фикр билдириш, уларни ёмонлаш орқали уларга ёндашишни 
маъқул деб топганлар. 
Ислом оламида ҳам динларни ўрганиш бўйича тадқиқотлар узоқ тарихга бориб 
тақалади. Милодий VII-VIII асрлардаёқ диний тортишув (мунозара)ларни ўз ичига олган 
«мақола»лар (кейинчалик «мақолот»), VIII -IX асрлардан эътиборан эса бошқа динларга 
«раддия»лар ёзила бошланган. Кейинги асрлардан эса «ал-Фирақ» (Фирқалар), «ар-Радд» 

---

(Раддия), «ад-Диёнот» (Динлар) ва «ал-Милал» (Халқлар) йўналишидаги адабиётлар 
вужудга келган. 
«Ад-Диёнот» (Динлар) йўналишида ёзилган илк асар Ҳасан ибн Мусо ан-
Навбахтийнинг (ваф. 910 й.) «ал-Ароъ вад-диёнот» (Эътиқодлар ва динлар) китоби 
ҳисобланади. Кейинчалик Масъудий (ваф. 957 й.) ўзининг «ад-Диёнот» (Динлар), 
Масбиҳий (ваф. 1029 й.) «Даркул буғяти фий васфид диёноти вал ибодоти» (Динлар ва 
эътиқодлар васфида мақсад меъёри) китобларини ёзганлар. Шунингдек Берунийнинг (ваф. 
1048 й.) «Таҳқиқун ма лилҳинд мин мақулатин, мақбулатин фил-ақли ав марзулатин» 
(Ақлга мақбул ёки номаъқул бўлган Ҳиндистонга оид изланишлардан) номли китоби ҳам 
шулар сирасига киради. 
«Ал-Фирақ» (Фирқалар) йўналишида ёзилган китобларга Абу Мансур Абдулқодир 
Бағдодийнинг (ваф. 1038 й.) «ал-Фарқ байн ал-фирақ» (Фирқалар орасидаги фарқ) асари 
ҳамда Абул Маолий Муҳаммад ибн Убайдуллоҳнинг (ваф. 1092 й.) «Байн ал-адён» 
(Динлар орасида) асарларини киритиш мумкин. 
«Ал-Милал» йўналишида Қози Абу Бакр Бақиллонийнинг (ваф. 1012 й.) «ал-Милал 
ван-ниҳал» (Динлар ва халқлар), Абу Муҳаммад Али Ибн Ҳазмнинг (ваф. 1064 й.) «Китоб 
ал-фасл фи-л-милал ва-л-аҳвои ва-н-ниҳал» (Динлар, ҳаво ва халқлар ҳақида ажралувчи 
китоб), Абул-Фатҳ Муҳаммад ибн Абдулкарим Шаҳристонийнинг (ваф. 1183 й.) «ал-
Милал ва-н-ниҳал» асарларини санаш мумкин. 
«Ар-Радд» (Раддия) йўналишида ҳам кўплаб асарлар дунё юзини кўрган. Уларга 
Имом Ғаззолийнинг (ваф. 1111 й.) «ар-Радд ал-жамил» (Гўзал раддия), Ибн Калбийнинг 
(ваф. 819-821 й.) «Китоб ал-аснам» (Бутлар китоби) номли асарларини алоҳида қайд этиш 
лозим.
Дарҳақиқат, Мусулмон Шарқи ўлкаларида бу соҳада кўплаб асарлар яратилган 
бўлиб, кейинчалик улар «Диншунослик» фанининг тараққиёти учун фундаментал манба 
бўлиб хизмат қилган. Жумладан, Абу Райҳон Берунийнинг «ал-Осор ал-боқия ан ал-қурун 
ал-холия» («Ўтмиш халқлардан қолган ёдгорликлар»), «Ҳиндистон», Муҳаммад ибн 
Абдулкарим Шаҳристонийнинг «ал-Милал ва-н-ниҳал» («Динлар ва оқимлар»), Ибн Ҳазм 
Андалусийнинг «ал-Фасл фи-л-милал ва-л-аҳво ва-н-ниҳал» («Динлар, адашган фирқалар 
ва мазҳабни ажратиш») каби асарлари, шунингдек, Ибн Надим (987-988) ва Абул Ҳасан 
Омирий кабиларнинг тадқиқот ишлари кўплаб Европа тилларига таржима қилинган. Бу 
эса, исломий ва араб илмларини ўрганувчи Ғарб мутахассисларининг динлар тарихига оид 
исломий тадқиқот ишларидан асосий манба сифатида фойдаланишлари учун қулай имкон 
яратди. Бундай асарларда муаллифлар тарихий воқеъликни тўғри ва холис ёритганлар. 
Улар ўзлари мусулмон бўла туриб, бошқа дин ва эътиқодлар ҳақида маълумот бериш ёки 
уларни тавсиф қилишда нохолисликка олиб келиши мумкин бўлган ҳар қандай шахсий 
ҳиссиётларни суиистеъмол қилмаганлар. Буни Шаҳристонийнинг қуйидаги сўзлари 
тасдиқлайди: