Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги олий таълимнинг

қўшма корхонасининг менежер-
маркетологи 
«Тошкент ёғ-мой комбинати» 
қўшма корхонасининг юристи
 
«Тошкент ёғ-мой комбинати» қўшма 
корхонасининг ходимлар
 
бўлими
 
“Тошкент ёғ-мой комбинати” 
қўшма корхонасининг механиги
 
“Тошкент ёғ-мой комбинати” 
қўшма корхонаси агрономи 
“Тошкент ёғ-мой комбинати” 
қўшма корхонасининг механик 
ассистенти 
“Тошкент ёғ-мой комбинати” 
қўшма корхонасининг агроном
 
ассистенти 
«Тошкент ёғ-мой комбинати” қўшма 
корхонасининг
 
ҳайдовчилари
 
“Тошкент ёғ-мой комбинати” 
қўшма корхонасининг бош 
раҳбари 

---

296 
хатти-ҳаракатига 
таъсир 
қилувчи 
омилларни 
аниқлаш, 
қондирилмаган эҳтиёжлари сабабини аниқлаш психологик усуллар 
ёрдамида амалга оширилади. 
Истеъмолчи томонидан товарни баҳолаш иккита босқич орқали 
амалга оширилади: 
1. Маслоу назариясига асосан эҳтиёжлар муҳимлиги даражасига 
кўра, мотивлик ҳолати қанчалик юқори поғонада бўлса, шунчалик 
товар тавсифларининг яшаш учун зарурлиги юқори бўлади. 
2. Истеъмолчи шахсий хусусиятига асосан битта мотивлик 
поғонасида ётувчи товар тавсифларининг иерархиясига кўра, биз 
ўрганаётган тармоқ маҳсулотлари, яъни гўшт ва сут маҳсулотлари 
иккала босқичда ҳам юқори ўринларни эгаллайди. 
Шу боисдан, биз ўз тадқиқотларимизда ушбу ҳолатни ҳисобга 
олган ҳолда, гўшт ва сут маҳсулотлари истеъмолчиларининг 
ўзларини тутишларини ўрганишда танлаб кузатиш, анкета-сўров 
усулларидан фойдаландик. 
Ҳозирги замон маркетингида шахсий тавсифлар ва истеъмолчи 
хатти-ҳаракатининг боғлиқлигига асосланган психо-географик 
сегментация усули кенг қўлланилади. Шуни таъкидлаш жоизки, 
бизнинг 
амалиётимизда 
озиқ-овқат 
маҳсулотлари 
бозорида 
истеъмолчилар 
хатти-ҳаракатини 
тадқиқ 
этиш 
борасидаги 
услубиётлар ва зарурий маълумотлар етарлича эмас. 
Тадқиқот жараёнида овқатланишга умумий тарзда муносабат 
масаласидаги саволга жавоб бериш сўралиб, алоҳида махсус 
сўровнома ишлаб чиқилди ва юзма-юз усулда сўров ташкил этилди. 
Ушбу усул респондентга бевосита мурожаат қилиб, унинг хулқ-
атвори, ҳаракатдан кўзланган ниятлари, ўтган даврда қилган ва ҳозир 
қилаётган ишлари, келажакка мўлжалланган режалари тўғрисида 
батафсил маълумот олиш имконини беради. Айниқса, кишининг ҳис-
туйғулари, кечинмалари, ҳаракат мотивлари тўғрисида маълумот 
тўплаш керак бўлганда бу усул самарали ҳисобланади. 
Тадқиқотнинг муваффақиятли чиқиши, аввало тайёргарлик 
ишларининг сифати, экспертлар (респондентлар) билим даражаси, 
натижаларга ишлов беришда қўлланиладиган усул ва баҳолаш 
мезонларига боғлиқдир. Эътиборли томонлардан бири шундаки, 
биринчи навбатда тадқиқотчи ўз мақсадини тўғри йўналтира билиши 
ва саволларнинг содда бўлишига эришиши лозим бўлади. Тадқиқотчи 
респондентга савол беришдан олдин ўзи бир неча саволларга жавоб 
топиши зарур бўлади. Улар қуйидагича: 

---

297 

саволни кимга ёки кимларга бермоқчи? 

респондент саволларга жавоб беришни хоҳлайдими ёки 
йўқми? 

респондент қўйилган саволларга жавоб бера оладими ёки 
йўқми? 

респондент ҳаққоний жавоб бериши учун саволларни қай 
йўсинда, қай тарзда ва қай шаклда бериши керак? 
Экспертларга талабгорликка тўғри келишини таҳлил қилишнинг 
усулларидан бири махсус анкета (сўровнома)ларни тайёрлаш 
ҳисобланиб, унга кўрсатилган саволларга жавоб бера бориб, талабгор 
чуқур билимдонлигини ҳамда аналитик қобилиятини намоён этмоғи 
лозим. Олинган жавобларни баҳолаш учун сонли шкаладан 
фойдаланилади. 
Тадқиқот давомида Тошкент вилояти ва Тошкент шаҳридаги 
озиқ-овқат 
маҳсулотлари 
истеъмолчиларининг 
хатти-ҳаракати 
мотивини ўрганишда комплекс ҳолда ёндашилди. Маркетинг 
тадқиқотлари тасодифан тушиб қолган телефон абонентига сўровгина 
эмас, балки анкета-сўров, фуқаролардан интервью олиш, ҳамда озиқ-
овқат дўконларидаги харидорларнинг ўзларини тута билишларини 
танлаб кузатиш бўйича муаллиф томонидан ишлаб чиқилган махсус 
услубиёт асосида олиб борилди. Респондентларга кўплаб саволлар 
берилиб, улар ўртасида 8таси асосий ҳисобланган. Тадқиқот 
ташаббус ва боғлиқ бўлмаган тавсифга эгадир. 
Тадқиқот жараёнида 10 турдаги истеъмолчилар гуруҳи 
ажратилди. Уларни биз овқатланишга умумий тарздаги муносабати 
нуқтаи - назаридан қуйидагича номладик: “рационалистлар”; “очлар”; 
“позитивистлар”; 
“гурманлар”; 
“ритуалистлар”; 
“топқирлар”; 
“эркинлик 
шайдолари”; 
“ошхонани 
ёқтирмайдиганлар”; 
“кашшофлар”; 
“аниқлай 
олмайдиганлар”. 
Респондентларга 
сўровномада кўрсатилган: “Овқат-бу.. .” саволига жавоб бериш талаб 
этилди. 
Олинган маълумотларга қайта ишлов беришда “эксперт-омил” 
матрицаси тузилиб, унга ҳар бир эксперт томонидан сўров варағида 
қўйилган жавоблар қўйилади. 
Олинган маълумотлар ёғ маҳсулотлари бўйича маркетинг 
стратегиясини ишлаб чиқишда муҳим аҳамиятга эга бўлиб, қуйидаги 
хулосаларга олиб келади: 

истеъмолчи бозорда эркин танлаш ҳуқуқига эга; 

турли озиқ-овқат истеъмолчиларининг ушбу маҳсулотларни 

---

298 
қабул қилишларидаги хусусиятли томонларни гўшт ва сут 
маҳсулотларига талаб ва таклифни шакллантиришда махсус 
маркетинг услублари қўллашни талаб этади; 

бозор муносабатларига ўтиш даромад бўйича аҳоли 
табақаланишига олиб келади; 

ўтиш даврида жамиятдаги ўзгаришлар ҳамда истеъмолчилар 
хатти-ҳаракатларидаги ўзгаришларни ҳисобга олиш ҳар бир 
маркетинг стратегияларини ишлаб чиқиш асоси ҳисобланади. 
Олинган натижалар ёғ маҳсулотлари истеъмолчиларининг 
психологик суратини яратиш имконини беради. 
Шундай қилиб, ёғ маҳсулотлари бозори конъюнктураси ва 
ундаги истеъмолчиларининг хатти-ҳаракатини ўрганиш шу хулосага 
олиб келадики, истеъмол бозори ёғ маҳсулотларига тўйинмаган, 
уларни истеъмолчиларга ўз вақтида самарали етказиб бериш ташкил 
этилмаган, бунга тизимли ёндашув амалга оширилмаган, ишлаб 
чиқарилаётган маҳсулот ассортименти кенг эмас, истеъмолчилар 
маҳсулотларнинг истеъмол қиймати билан боғлиқ бир қанча сифат 
тавсифларига юқори талаб қўймоқдалар. 
Ҳар бир хўжалик ўз мижозларини таҳлил қилиш йўли билан, 
олдига қўйилган мақсадлардан келиб чиққан ҳолда мижозлар 
бозорининг истеъмол бозори, ишлаб чиқариш бозори, воситачи 
савдогарлар бозори, давлат муассасалари бозори ва халқаро бозор 
каби турларидан қайси бирида фаолият юритишни ҳал қилиши лозим. 
Ёғ маҳсулотлари ишлаб чиқариш билан шуғулланувчи хўжаликлар 
фаолиятининг таҳлили шуни кўрсатадики, ҳозирги пайтда улар 
қоидага 
кўра 
рақобатчилар 
фаолияти 
таҳлили 
билан 
шуғулланмайдилар. 
Уларнинг 
кўпчилиги 
эса 
озиқ-овқат 
маҳсулотлари бозорида рақобат борган сари кучайиб бораётган 
бўлса-да, ўз рақобатчиларини танимайдилар ҳам. Шу сабабли 
бугунги кундан бошлабоқ мазкур хўжаликлар амалиётига 
рақобатчилар ҳатти-ҳаракатларига жавоб қайтариш усулларини 
ишлаб чиқишга имкон берувчи рақобатчилар фаолиятини таҳлил 
қилиш усулларини жорий этиш керак. Ўзбекистон Республикаси ва 
унинг минтақалари учун рақобатчилар фаолиятини таҳлил 
қилишнинг тўлиқ услубиёти ҳали ишлаб чиқилмаган. Шу сабабли 
мавжуд тадқиқотлар ва таклифларимизни инобатга олган ҳолда 
таҳлил қилишнинг блок-схемасини тавсия қиламиз. 
Муомала доираларини кўриб чиқиш маркетинг муҳити тузилма 
тавсифининг зарур таркибий қисмидир. Гап шундаки, ёғ 

---

299 
маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи ҳар бир корхона қуйидаги гуруҳларга 
бирлаштирилиши мумкин бўлган муомала доиралари қуршовида 
фаолият юритади: 

биринчидан, молиявий ташкилотлар (тижорат банклари, фонд 
биржалари, акциядорлар, брокерлик фирмалари); 

иккинчидан, давлат ташкилотлари ва муассасаларининг 
муомала доиралари (хўжалик фаолиятига маъмурий усуллар билан 
таъсир кўрсатувчи гуруҳлар); 

учинчидан, оммавий ахборот воситаларининг муомала 
доиралари (газета, журнал, радио ва телевидение); 

тўртинчидан, 
фуқароларнинг 
хатти-ҳаракат 
гуруҳлари 
(жамоатчилик, истеъмолчилар ҳуқуқини ҳимоя қилиш жамияти); 

бешинчидан, маҳаллий муомала доиралари; 

олтинчидан, туман, шаҳар ва қишлоқлар аҳолиси мисолида 
кенг халқ оммаси; 

еттинчидан, ички муомала доиралари (хўжаликнинг ишчи ва 
хизматчилари). 
Ҳаракатдаги корхоналар ўзгарувчан бозор иқтисодиёти 
шароитида ўз яшовчанлигини таъминлаш мақсадида кучли ва ожиз 
томонларини ҳар томонлама таҳлил қилиши лозим. Ушбу таҳлилни 
амалга ошириш учун SWOT – таҳлил усулидан фойдаланилади. 
Ушбу усулга асосан, корхонанинг кучли (S) ва ожиз (W) 
томонлари, имкониятлари (О) ва хавфлари (Т) аниқланади.