Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат

 
Абу Али ибн Сино 
Европада Авиценна номи билан машҳур бўлган ва Шарқда улуғлаб, 
«Шайҳурраис» номи билан аталган ватандошимиз Абу Али ибн Сино 
(980

1037 ) турли соҳаларда, шу жумладан, тилшунослик бобида ҳам бир 
қанча асарлар яратди. 
Қомусий аллома Ибн Сино: 1) «Китоби ал милҳ фин-наҳв» («Ўткирлик 
синтаксисда эканлиги китоби»); 2) «Китоб лисонул араб» («Араб тили 
китоби»); 3) «Асбоби худут ал хуруф» («Товушларнинг чегараланиш 
сабаблари») каби тилшуносликка оид қатор асарлар қолдирди. Шу кунгача 
«Асбоби худут ал хуруф» асарининг тўртта нашри: Қоҳира (2), Тифлис ва 
Тошкент нашрлари маълум. Асарнинг Тошкент нашрини тайёрлашда 
профессор А.Маҳмудов ва профессор Қ.Маҳмудовларнинг хизматлари катта 
бўлди. 
Ушбу асар кириш ва олти бобдан ташкил топган. Манбада товушнинг 
ҳамда нутқ товушларининг пайдо бўлиш сабаблари, бўғиз ва тилнинг анато-
мияси, айрим араб товушларининг пайдо бўлишидаги ўзига хосликлари, уш-
бу товушларга ўхшаш нутқ товушлари ҳамда товушларнинг нутқий бўлмаган 
ҳаракатларда эшитилиши кабилар ҳақида фикр юритилади. 

---

44 
Ибн Сино товушнинг ҳосил бўлишида ҳавонинг тўлқинсимон ҳаракати 
сабаб эканлигини тўғри кўрсатади. Аниқроғи, артикуляция ўрнидан ҳавонинг 
сиқилиб чиқиши натижасида нутқ товушлари юзага келади. У физикавий то-
вушлар билан нутқ товушларини бир-биридан фарқлайди. Физикавий то-
вушларни «савт», нутқ товушларини эса «ҳарф» сўзлари-терминлари билан 
номлайди. Физикавий товушнинг ҳам, нутқ товушининг ҳам ҳавонинг 
тўлқинсимон ҳаракати сабабли ҳосил бўлиши таъкидланади. Демак, бу то-
вушларнинг юзага келишида ҳавонинг тўлқинсимон ҳаракатланиши умумий-
лик ҳисобланади. Айни вақтда бу умумийликнинг хусусийлиги шундаки, 
савтлардан 

физикавий товушлардан фарқли ҳолда ҳарфларнинг – нутқ то-
вушларининг ҳосил бўлишида муайян нутқ аъзолари иштирок қилади. Демак, 
нутқ товушлари нутқ аъзолари орқали, бевосита уларнинг иштирокида юзага 
келади. 
Ибн Сино ҳарфларни – нутқ товушларини унли ва ундош товушларга 
ажратади. Унлилар миқдорини учта, ундошлар миқдорини эса йигирма сак-
кизта деб белгилайди. Ундошлар ҳақида мукаммал маълумот беради. Уму-
ман, Ибн Синонинг фонетика соҳасида яратган ишларини, баён қилган фикр-
ларини, айниқса, унинг товушларни унли ва ундош товушларга ажратишини 
жаҳон тилшунослиги тараққиётига қўшган салмоқли ҳиссаси сифатида 
баҳолаш лозим.
7