Ўзбекистон республикaси олий вa ўртa мaхсус тaълим вaзирлиги низомий номидaги

MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR RUHIYATINI 
O‘RGANISHNING PEDAGOGIK VA PSIXOLOGIK JIHATLARI

 
N.M.Kayumova 
Nizomiy nomidagi TDPU, Maktabgacha ta’lim fakulteti, 
dotsent, 
D. Saidova 
”Maktabgacha ta’lim ” yo‘nalishi talabasi 
Bolani tarbiyalash va rivojlantirishda faoliyatning yetakchilik roli to‘g‘risidagi 
qoidadan kelib chiqib, uning o‘quv-tarbiya muassasalaridagi va oiladagi hayotini u 
faoliyatning xar-xil turlariga boy bo‘ladigan qilib uyushtirish zarur. Bunda ularga 
mazmunni 
boyitishga, yangi ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga, mustaqillikni 
rivojlantirishga qaratilgan rahbarlik ta’minlanishi kerak.Tarbiya va ta’limning 
mazmuni, vositalari, metodlari bolalarning rivojlanish jarayoni, ularning yoshi bilan 
izohlanadi. Jumladan, kichik yoshdagi bolalar bilan ish olib borganda ularning 
mustaqil hayotga butunlay moslashmaganligi hisobga olinadi.Tarbiya vazifalari 

---

105 
mazmuni, metodlarini yoshga qarab tabaqalashtirish hozirgi fanda qabul qilingan odam 
hayotini davrlarga bo‘lishga tayanadi. Bir tomondan, vaqtni orqaga qaytarib 
bo‘lmasligi, odam umrining qancha davom etishi va ikkinchi tomondan, tarbiya va 
ta’lim sistemasi bilan izohlanadigan ruhiy rivojlanishning olg‘a harakat qilishi yoshga 
qarab tabaqalashtirishning asosi hisoblanadi. Yosh davrlari – odam rivojlanishining 
majburiy bosqichlaridir.Har bir yosh davri yashalgan yosh, organizm biologik 
sistemalarining yetilish darajasi, ularning vazifalari, shu bilan birga odamning hayotiy 
tajribasi, bilimlarining hajmi, faoliyat turlari va mazmuni bilan belgilanadi.Yosh 
kattalashgan sari ruhiy faoliyat boyib boraveradi, shu bilan birga teskari jarayon ham 
ro‘y beradi, shu sababli har bir yosh uchun shaxsning sensor, akliy, hissiy, irodaviy 
tomonlari kabi xususiyatlar xosdir; ular orasidagi o‘zaro aloqa o‘zgaradi, bu esa 
rivojlanishning umumiy darajasiga, hulq-atvorni tartibga solishga ta’sir ko‘rsatadi. 
Yosh bilan birga faoliyatning yetakchi turi ham o‘zgaradi. Biroq shaxsning ruhiy 
rivojlanish darajasi faqat yashagan yillar natijasi emas har qanday yoshda, ayniqsa 
bolalikda tarbiya va ta’lim sistemasi, shaxsning faoliyati va faolligi hal qiluvchi ta’sir 
ko‘rsatadi. Yosh bilan bog‘liq rivojlanish muddatlarida o‘ziga xos siljishlar ham 
bo‘lishi mumkin. 
Ilk yoshdagi bolalar yordamga muhtoj, ko‘ngli nozik bo‘ladi. Shu bilan birga bu 
o‘sish va rivojlanish sur’atlari juda yuqori bo‘lgan yoshdir. Shu sababli to‘laqonli 
rivojlanishni ta’minlash uchun bolalarning sog‘lig‘ini muhofaza qilish va 
mustahkamlash, ularning hayotini to‘g‘ri tashkil etish uchun har bir bolaning hissiy 
ijobiy holatiga ko‘maklashuvchi shart-sharoitlarini yaratish to‘g‘risida g‘amxurlik 
qilish zarur.Ilk yoshda bolalar emaklash, tirmashish, biror narsaga osilib o‘zini 
kutarish, yurish kabi xilma-xil harakatlarni egallaydilar. Ilk yoshda sensor rivojlanish, 
aqliy rivojlanish asoslari, his-tuyg‘ularni, idrok etishni, tasavvurlarni takomillashtirish 
katta ahamiyatga ega.Ilk yoshdagi bolalar bilan ish yuritishning asosiy yo`nalishlari, 
o‘yin faoliyati, tasviriy, konstruktorlik faoliyatining eng oddiy shakllari tarkib topadi. 
Bolalar o‘ziga-o‘zi xizmat ko‘rsatishning eng sodda ko‘nikmalarini egallaydilar, bu 
bolaning o‘ziga xos mustaqilligini belgilab beradi. Kichkintoylarda dastlabki uch 
yoshda tengdoshlari bilan o‘zaro munosabatlar rivojlanadi: ular birgalikdagi o‘yinlarda 

---

106 
bir-birlari bilan muomalada bo‘lishni va o‘zlarini o‘yin qoidalariga muvofiq tutishni 
o‘rganadilar. 
Bolalarni har tomonlama rivojlantirish va tarbiyalash uchun ularning yosh va 
o‘ziga xos xususiyatlarini bilish kerak, bu ishni ilk yoshdan boshlab amalga oshirish 
zarur. 
Maktabgacha yoshda bola organizmining takomillashishi davom etadi: 3 yoshdan 
5 yoshgacha bolaning o‘sish sur’ati avvalgi yosh davriga nisbatan birmuncha susayadi, 
lekin 5 yoshdan 8 yoshgacha yana kuchayadi. Umumiy o‘sish va tana og‘irligining 
oshishi bilan bir vaqtda bolaning barcha asosiy to‘qimalari va organlari anatomik 
o‘zgarishlari va funksional rivojlanishi ro‘y beradi. Asta-sekin skelet qotib boradi, 
muskullar hajmi oshadi, bola organizmining ishlash qobiliyati kuchayadi. Shu bilan 
birga asab hujayralari tez charchaydi va madori quriydi. 6-7 yoshga kelib bola yurish, 
yugurish, sakrash, arkonga osilib chiqish, uloqtirish va hatto chang‘ida yurish, konkida 
uchishdek murakkab harakat turlarini muvaffaqiyatli egallaydi. 
Jismoniy tarbiya maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ish olib borishda markaziy 
o‘rinni tutadi. Bolaning imkoniyatlariga muvofiq oilada va bolalar bog‘chasida ta’sir 
ko‘rsatishning aniq vositalari va metodlarnni qo‘llash sistemasi: hayot, ovqatlanish 
tartibi, gimnastika mashqlari va harakatli o‘yinlar, chiniqish usullari belgilanadi. 
Maktabgacha yoshdagi bolada miya qobig‘ining funksional faolligi takomillashib 
boradi. Asab sistemasining yuksak darajada ta’sirchanligi idrok etishning yorqinligi, 
o‘tkirligini, bolalar ta’sirlanuvchanligini shart qilib qo‘yadi, shuning uchun 
maktabgacha yoshdagi bolani tarbiyalash va unga ta’lim berishda taassurotlar va 
bilimlarni (bu asosan atrofdagi hayot haqidagi eng oddiy bilimlar bo‘ladi) tanlash 
muhim ahamiyat kasb etadi. 
Bolalarning tarbiyaga to‘g‘ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o‘qitish uchun bola 
rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni hisobga olish 
muhimdir. Chunki bola organizmining o‘sishi ham, rivojlanishi ham, psixik taraqqiy 
etishi ham turli yosh davrlarida xilma-xil bo‘ladi. Abu Ali Ibn Sino, Yan Amos 
Komenskiy, K.D.Ushinskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash zarurligini 
uqtirib o‘tganlar. 

---

107 
Bolaning individual – o‘ziga xos xususiyatini bilish uchun temperamentning 
umumiy tiplari va bolaning o‘ziga xos xususiyatini o‘rganish metodikasini bilish 
muhim. Temperament – lotincha “temperamentum”, ya’ni “qismlarning bir-biriga 
munosabati” ma’nosini anglatib, shaxsning individual psixologik xususiyatlari 
majmuidir. 
Shuningdek, turli yosh davrlarining o‘ziga xos rivojlanish qonuniyatlari ham 
mavjud. Maktabgacha yoshdagi bolaning jismoniy va psixik kamoloti shartli ravishda 
quyidagi davrlarga bo‘linadi: 
-
go‘daklik (1 yoshgacha); 
-
ilk yosh (1-2 yosh); 
-
ilk yosh guruhi (2-3 yosh); 
-
kichik yosh (3-4 yosh); 
-
o‘rta yosh (4-5 yosh); 
-
katta yosh (5-6 yosh); 
-
maktabga tayyorlov davri (6-7 yosh)
11
. 
Ilk yosh davri bolalarining rivojlanishidagi o‘ziga xosliklar.
Go‘dakning vazni tug‘ilgan paytda 3,5 kg, bo‘yi 50 sm bo‘lgan bo‘lsa, uch oylik 
davrida uning vazni taxminan 5 kg, bo‘yi 60 sm, 6 oylik bo‘lganda esa taxminan 7 kg, 
bo‘yi 64 sm bo‘ladi. 
Bir yoshgacha bo‘lgan davrda bolaning rivojlanishi asosan oila muhiti ta’sirida 
bo‘lib, u ona suti bilan oziqlanishi lozim. Bola bu davrda nutqqa ega bo‘lmasa ham 
nutqni tushunish, anglash, harakatlarni idrok etish, oila a’zolarini tanish qobiliyatiga 
ega bo‘ladi. Shuning uchun ham go‘daklik davridan boshlab uch yoshgacha bo‘lgan 
davrda bolaning nutqi va tafakkuri jadal rivojlanadi. Bola bir yoshgacha bo‘lgan davrda 
dastlabki so‘zlarni ayta boshlaydi. Bu davrda kattalar, asosan, oila a’zolari go‘dakni 
to‘g‘ri parvarish qilishni yo‘lga qo‘yishlari lozim. “Bola tushunmas ekan” deb, unga 
befarq bo‘lmasliklari, atrof-muhitdagi buyumlarning nomini to‘g‘ri talaffuz qilib, 
ularning nutqini to‘g‘ri rivojlantirish uchun keng yo‘l ochishlari kerak.