Ўзбекистон республикaси олий вa ўртa мaхсус тaълим вaзирлиги низомий номидaги

MAKTABGACHA YOSHDAGI AQLI ZAIF BOLALARNI NUTQINI 
RIVOJLANTIRISH TEXNOLOGIYASI 
Berdiyorova G
. 
Nizomiy nomidagi TDPU 
Maxsus maktabgacha ta’lim muassasasida ta’lim jarayoni aqli zaif
tarbiyalanuvchi shaxsini har tomonlama shakllantirish, uni orqada qolishlikka olib 
keluvchi ruhiy va jismoniy rivojlanishidagi turli xil nuqsonlarni tuzatish, 
yengillashtirish, korreksiya qilishga yo‘naltirilgan chora - tadbirlarni amalga 
oshirishga qaratilgan. Turli sabablarga ko‘ra guruhdagi frontal ishdan orqada qolgan, 
ulgurmovchi tarbiyalanuvchilarga logopedik yordam ko‘rsatilishi tufayli, ular dastur 
talablariga mos ravishda bilim olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. 
Nutqni o‘z vaqtida to‘g‘ri egallash bolaga atrofdagi odamlar bilan erkin muomala 
qilish imkonini beradi, o‘z hulqini boshqarishga yordamlashadi, bola psixik 
faoliyatining rivojlanishiga ko‘maklashadi va nihoyat, ta’lim muassasasida ta’lim 
tarbiya berish jarayonini ancha yengillashtiradi. 
Maxsus maktabgacha ta’lim tashkilotlarida nutq o‘stirish mashg‘ulotlarining 
vazifasi: 
- tarbiyalanuvchilarni o‘z fikrlarini, ko‘rgan-kechirganlarini og‘zaki va yozma 
nutq orqali atrofdagilarga bayon etishga o‘rgatish; 
- ularning bilim doiralarini kengaytirish; 

---

534 
- hayot haqidagi tushuncha va tsavvurlarini boyitish, ularning ma’naviyatini 
yuksaltirish.
Ta’limiy va tarbiyaviy ishlardan tashqari, maxsus maktabgacha ta’lim 
muassasasida barcha mashg‘ulotlarda korreksion ishlar keng tarzda amalga oshiriladi. 
Maxsus maktabgacha ta’lim tashkilot dasturining barcha bo‘limlariga nutq o‘stirish 
ishlari - kooreksion ish sifatida kiritilgan. Dasturdagi talablarni amalga oshirishda 
nutq o‘stirish ishlari asosiy o‘rin tutadi, chunki bolaning bilish faoliyatidagi 
kamchiliklar nutq o‘stirish orqali bartaraf etiladi, shu ish asosida korreksion-
pedagogik ishlar amalga oshiriladi. 
Nutq va tafakkur bir biri bilan uzviy bog‘lik bo‘lgan psixik jarayonlar. Ularning 
biridagi nuqson ikkiinchisiga albatta ta’sir ko‘rsatadi. Oligofren bolalarning bilish 
faoliyatidagi kamchiliklar birlamchi va nutqdagi nuqsonlar ikkilamchi xodisa sifatida 
kuzatiladi. Nutq nuqsoni bartaraf etilgani sari bolaning bilish faoliyatidagi 
kamchiliklari ham kamayib boradi va aksiincha, bolaning bilish faoliyatidagi 
nuqsonlari bartaraf etilgani sari, nutqidagi kamchiliklar ham kamayib boradi.
Ko‘p tarmoqli maktabgacha ta’lim tashkilotida nutq o‘stirish mashg‘ulotlarida 
tarbiyalanuvchilar so‘zning fonetik tuzilishi, so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish, ma’noli 
qismlarga ajratish, ayrim so‘z turkumlari va ularning muhim belgilari bilan 
tanishadilar gap va gap bo‘laklari haqida ma’lumot oladilar maxsus mavzularga 
aloqador imlo va tinish belgilari qoidalarini o‘rganadilar. Dasturda 
tarbiyalanuvchilarni so‘zning leksik ma’nosi, ko‘p ma’noli, ma’no jihatidan bir-biriga 
yakin ma’nodosh so‘zlar bilan tanishtirishga aloxida e’tibor beriladi. Shu bilan birga 
tarbiyalanuvchilarda nutqni tinglash iktidori o‘stiriladi, adabiy tilda mulokatda 
bo‘lish ko‘nikmalari hosil kilinadi, tilning asosiy belgilariga (tovush, so‘z, gapga ) 
ongli munosabatda bo‘lishga o‘rgatiladi. Aqli zaif tarbiyalanuvchilarda 
kuzatiladigan fonetiko-fonematik harakterdagi nuqsonlar, nutqning umumiy 
rivojlanishi va grammatik komponentdagi nuqsonlar grammatika va imloning 
o‘zlashtirilishini ancha qiyinlashtiradi. Tarbiyalanuvchilar tovushlarni idrok etish va 
talaffuz qilishga, bir biridan ajratish, analiz va sintez qilishga, ovozning kuchayishi 
va pasayishini nazorat qilishga, pauza qilishga, unli va undosh, jarangli va jarangsiz 

---

535 
tovushlarni farqlashga o‘rganadilar. Tovush va harflar bo‘limida tarbiyalanuvchilar 
nutq tovushlarini eshitib va talaffuz kilib, ularni bir biridan farq qiladigan xolatlarni, 
adabiy til talaffuzi qoidalarini o‘rganadilar. So‘zni fonetik va morfologik taxlil 
qilishga asoslanuvchi imlo qoidalarini o‘zlashtirgan holda hatosiz yozish ko‘nikma 
va malakalarini hosil qilish ishlariga xam dasturda aloxida o‘rin ajratilgan. Amaliy 
mashqlar asosida tarbiyalanuvchilar buyum va narsalarning nomi,harakati,sifatini
bildiradigan so‘zlarni o‘zlashtirib oladilar. Har bir mashg‘ulotda bolaning og‘zaki 
nutqi rivojlantiriladi, bilish faoliyatidagi kamchiliklari izchillik bilan bartaraf etib 
boriladi. Pedagog dastur talablariga rioya kilgan holda ishni frontal shaklda barcha 
bolalar bilan amalga oshiradi. Biroq ko‘p tarmoqli maktabgacha ta’lim muassasasi
tarbiyalanuvchilaridan ayrimlari guruhdan orqada kolib ketadilar, ularning bilimlari 
dastur talablariga javob bermaydi, ular bilish malakalarini katta qiyinchiliklar bilan 
o‘zlashtiradilar.