|
ЭЛЕКТРОМАГНИТ ТАЪСИР ТУРИНИНГ ТАЛАБАЛАР ОЛАМНИ
АНГЛАШИДАГИ ЎРНИ
Насриддинов К.Р., ТДПУ профессори, ф-м.ф.д.
Дусмуратов М.Б., И.А.Каримов номидаги АЛ ўқитувчиси
Маълумки, электромагнит таъсир тури бу табиатда мавжуд 4 та таъсир
турининг биттасидир. Бўлғуси физика ўқитувчиси учун бу таъсир турини,
унинг ҳаётимиздаги роли ва аҳамиятини ҳамда унинг табиат ҳодисаларида
Аниқ фанларни ўқитишни модернизациялаш: инновацион таълимнинг янги моделлари ва амалиёти, 2020 йил 17 апрель
241
қанчалик ёйилганлиги ва оламни англашдаги ўрнини билиш жуда муҳимдир.
Шунга кўра электромагнит таъсир турининг табиат ҳодисалари орасида
қанчалик даражада тарқалгани ва уни олам ва материянинг биз билган ҳозирги
кундаги кўринишда бўлишидаги аҳамияти ҳақида тўхталиб ўтиш жоиздир.
Аввало тарихий фактларга бир оз тўхталиб ўтадиган бўлсак,
Электромагнетизм тўғрисидаги тушунча жуда қадимий бўлиб, Декарт даврида
ҳам иккита ўзаро таъсирлашаётган жисмларнинг тортишиши сабаби
одамларни қизиқтирган бўлса, Ғарб уйғониш даврида эса ўзаро таъсирлашув
сабабини жисмлар орасидаги маълум бир муҳит – дунё Эфири деб
тушунилган. 1865 йил инглиз олими Ж.К.Максвелл томонидан ёруғликнинг
электромагнит тўлқин назарияси яратилгунга қадар кўплаб ғарб олимлари
томонидан турли бахс-мунозоралар давом этган. Кейинчалик А.Х.Лоренц,
А.Эйнштейн, Х.А.Бете, Ж.Швингер, Р.Ф.Фейнман, П.Дирак каби физик
олимларнинг изланишлари натижасида Электродинамика бўлими мислсиз
даражада ривожланди ва ҳозирги замонавий кўринишга келди. Ҳозирги
замонавий электродинамик тасаввурларга асосан моддалар ва олам тузилиши
ҳақида фикр юритиб кўрилса, бу бўлғуси физика ўқитувчилари учун айни
муддао бўлар эди.
Электродинамика – бу электр зарядлари билан электромагнит
майдонларининг ўзаро таъсирини ҳамда бу майдонларнинг барча
хусусиятларини ўрганадиган физиканинг бир бўлимидир. Шунингдек,
табиатдаги электр ва магнит ҳодиса сабаблари ва электр асбобларининг
ишлашини ҳам электродинамика қонунлари тушунтириб беради.
Оламдаги барча табиат ҳодисалари жуда хилма-хил бўлишидан қатъий
назар, улар 4 та таъсир турига мансубдир.
1.Гравитацион таъсир;
2. Электродинамик таъсир;
3. Кучли (ядровий) таъсир;
4. Кучсиз (заиф) таъсир.
Аниқ фанларни ўқитишни модернизациялаш: инновацион таълимнинг янги моделлари ва амалиёти, 2020 йил 17 апрель
242
Кундалик турмушда ва умуман ҳаётимизда энг кўп электродинамик
таъсирга дуч келар эканмиз. Қуйидаги табиат ҳодисалари электродинамик
таъсир турига кирар экан:
а). Оғирлик кучидан ташқари барча турдаги механик кучлар (ишқаланиш
кучи, муҳитнинг қаршилик кучи, эластиклик кучи, Архимед кучи, таранглик
кучи, зўриқиш кучи, босим кучи ва реакция кучлари) биринчи яқинлашишда
механик таъсирдек туюлса-да, электродинамик таъсир турига тегишлидир.
б). Молекулаларнинг бетартиб хаотик ҳаракати, суюқлик ҳодисалари,
термодинамикада иссиқлик алмашиш жараёнлари ҳам электродинамик
таъсир натижасидир.
в). Оптик ҳодисалар (ёруғликниннг қайтиш ва синиш ҳодисаси,
интерференци, дифракция, қутбланиш ҳодисалари, изотропия ва
анизатропия ҳодисалари) ҳам электродинамик таъсир турига киради.
г). Атом ва молекулаларнинг мавжудлиги, уларнинг нурланиши
электромагнит таъсир натижасидир.
Оламнинг биз билган ҳолдаги кўринишда бўлишига электродинамик
таъсирнинг роли жуда ҳам каттадир. Агар электродинамик таъсир тури
мавжуд бўлмаганда эди, атом ва молекула бир бутун бўлмасди, даврий
системадаги бирорта элемент бўлмасди, биз билган моддалар (сув, тупроқ,
ҳаво, органик ва ноорганик бирикмалар ва ҳокозалар)нинг бирортаси
бўлмасди, моддалар (газ, суюқлик ва қаттиқ жисм) ҳақида тушунчалар
бўлмасди, лампочка, Қуёш ва юлдузлар нур сочмасди, умуман олганда ёруғлик
нури ва электромагнит тўлқининг ўзи бўлмасди, Осмон жисмлари метеорлар,
астроидлар, планеталар, юлдузлар кўринишида марказлашмаган бўларди.
Электромагнит таъсир тури бўлмаганда Оламнинг кўриниши зимистон ичра
бетартиб ҳаракатланаётган элементар зарралардангина иборат бўлар эди,
холос. Биз билган хилма-хиллик ва ранг-баранглик бўлмасди, ҳатто ўзимиз ҳам
мавжуд бўлмаган бўлардик.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, электродинамика соҳасида туб
ўзгаришлар содир бўлди ва айни пайтда содир бўлмоқда ҳам. Ҳозирда
Аниқ фанларни ўқитишни модернизациялаш: инновацион таълимнинг янги моделлари ва амалиёти, 2020 йил 17 апрель
243
электродинамика деганда бизга шу пайтгача маълум бўлган электр зарядлари,
элементар зарралардан ташқари материянинг қора материя, қора энергия каби
турлари ҳам тушуниладиган бўлди. Қора материя, қора энергия жаҳон илмий
матбуотида кенг муҳокама қилинмоқда. Шу сабабли электродинамика
юқорида баён қилганимиздай Оламни билишда, инсоният жамиятининг
ривожланишида,
Олам
тўғрисидаги
тасаввурларимиз
ҳамда
дунёқарашимизнинг шаклланишида асосий ўрин тутади, методологик асос
бўлиб хизмат қилади.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Д.Джанколи. Физика, 2-часть. М.: Мир. 1989.
2. С.Б.Орифжонов. Электромагнетизм. Т.: Ношир. 2011.
3. Тамм И.Е. Основы теории электричества. –М.: Государственное
издательство, 1954.
4. Раҳимов А.Ў., Отақулов Е.О. Электродинамика ва нисбийлик
назарияси, 1-китоб. –Т.: Ўқитувчи, 1985.
5. Р.Х.Маллин. Майдон назарияси. Т.: Ўқитувчи. 1965.
6. Halliday & Resnick. Principles of physics. Cleveland state university. Cover
image from © M.Darlush/Shutterstock, 9
th
edition. 2011. 1248 pages.
Do'stlaringiz bilan baham: |
