Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

 
ҲАРАКАТЛИ ЎЙИНЛАР ҲАҚИДА ТУШУНЧА, УНИНГ ЎЗИГА 
ХОСЛИГИ 
Н .Абдуллаева 
Низомий номидаги ТДПУ талабаси 
Ҳаракатли ўйинлар муҳим аҳамиятга эга бўлган комплекс таълим-тарбия 
жараѐнидир. Бу жараѐннинг асосини ташкил этувчи болаларнинг ҳаракат 
фаолияти жисмоний ривожланишга, ҳаракат кўникмалари ва жисмоний 
сифатларнинг шаклланишига, организмнинг функционал фаолиятини оширган 
ва эмоционал қувноқлик туйғуларини кучайтирган ҳолда саломатликни 
мустаҳкамлашга ижобий таъсир этади. Ҳаракатли ўйинлар жисмоний 
тарбиянинг асосий воситалари ва методларидан бири сифатида юқорида санаб 
ўтилган вазифаларни самарали ҳал этишга ѐрдам беради.Ҳаракатли ўйинларни 
ўтказишда эришиладиган соғломлаштириш самараси болаларнинг ўйин 
фаолияти жараѐнида юзага келадиган ва бола психикасига яхши таъсир 
этадиган ижобий эмоциялар билан узвий боғлиқдир. Эмоционал кўтаринкилик 
болаларда барча учун умумий бўлган мақсадга эришишга интилиш уйғотади ва 
у вазифаларни аниқ тушунишда, ҳаракатларнинг ўзаро мослигида, фазода ва 
ўйин шароитларида аниқ мўлжал олишда, топшириқларни тезлаштирилган 
суръатда бажарилишида ифодаланади. Бунда болаларнинг мақсадга эришишга 
нисбатан кучли иштиѐқи ва завқли интилиши асносида турли тўсиқларни енгиб 
ўтишга ѐрдам берувчи ироданинг роли ошади.Ҳаракатли ўйинлар болалар 
томонидан аввал эгалланган ҳаракат кўникмаларини такомиллаштириш ва 
жисмоний сифатларни тарбиялаш методи бўлиб хизмат қилади. Ўйин 
жараѐнида бола ўз эътиборини ҳаракатни бажариш усулига эмас, балки 
мақсадга эришишга қаратади. У ўйин шартларига мувофиқ ҳаракат қилади, 
бунда чаққонлик кўрсатади ва шу аснода ҳаракатларни такомиллаштиради. 
Шунинг учун масалан, «Бўри жарликда» ўйини болалар югуриб келиб 
узунликка сакрашни билиб олганларидан кейин берилади.Ҳаракат фаолияти 

---

82 
сифатида ҳаракатли ўйин муайян махсус хусусиятларга эга. У боладан сигнал 
ва ўйинда тўсатдан бўладиган ўзгаришларга тезда жавоб беришни талаб 
қилади. Ўйинда юз берадиган турли вазиятлар, ҳаракатлар мушак таранглиги 
даражасининг ўзгариши заруратини келтириб чиқаради. Масалан, «Тузоқ» 
ўйинида ҳар бир бола бошловчи ҳаракатини диққат билан кузатиб бориши 
лозим: бошловчи унга яқинлашганда қарама-қарши томонга шитоб билан қочиб 
ўтади; ўзини хавфсиз сезгач, секин ҳаракат қилиб, тўхтаб туради; бошловчи 
яқинлашганда яна ҳаракатини тезлаштиради.Деярли ҳар бир ҳаракатли ўйинда 
ҳаракатлар ва болалар ҳаракатига оид сигналлар мавжуд. Бундай фаол ҳаракат 
фаолияти бола қўзғалиш ва тормозланиш жараѐнларини такомиллаштирган ва 
мувозанатлаштирган ҳолда нерв тизимни машқ қилдиради, шунингдек, 
кузатувчанлик, топқирлик, ўзгарувчан атроф-муҳитда мўлжал олиш қобилияти, 
юз берган мушкул ҳолатдан қутилиш йўлини топиш, тезда қарор қабул қилиш 
ва уни амалга ошириш, ботирлик, чаққонлик ташаббус кўрсатиш, мақсадга 
эришишнинг мустақил усулини танлашни тарбиялайди.Ҳаракатли ўйинларнинг 
келиб чиқиши қадим халқ педагогикасига бориб тақалади. Илк ѐшли болалар 
оилаларда боланинг дастлабки ҳаракати билан боғлиқ бекинмачоқлар, эрмак 
ўйинлар ѐрдамида тарбияланганлар. Ундан каттароқ ѐшдаги болалар ҳаѐтида 
ранг-баранг ҳаракат мазмунига эга бўлган (ўз ичига болаларни ром қилувчи 
ўйин бошланмалари, хиргойилари, санашмачоқларни олувчи) халқ ўйинлари 
катта ўрин олган. Буларнинг ҳаммаси ҳозирга қадар бадиий жозибадорлигини, 
тарбиявий аҳамиятини сақлаб келмоқда, шу нуқтаи назардан улар қимматли 
фольклор ўйинларини ташкил этади.Болаларнинг ҳар томонлама
ривожланишида ўйин асосий фаолият тури бўлиб ҳисобланади. Бола 
ѐшлигида қанчалик кўп ўйнаса, бу унинг кейинчалик мактабда яхши ўқиши, 
келгуси меҳнат фаолиятига ижобий таъсир кўрсатади. Ўйин бу бола 
фаолиятининг ѐрқин тури саналади. Зеро, ўйин жараѐнида унинг иродаси, 
ҳиссиѐти, эҳтиѐжи, қизиқишлари, таъсирчанлиги, яъни бутун шахсияти 
шаклланади. Ўйин буюмли ва ижтимоий воқеликдаги ҳаракат қилиш ва уни 
англашга қаратилган жараѐндир. Кичик ѐшдаги болаларга дастлабки асосий
буюмлар билан бажариладиган ҳаракатлар қизиқарли туйилади ва улар 
келгусида болаларнинг ўйиндаги катталар муносабати ва ҳаракатларини қайта
акс эттиришларига хизмат қилади. Қадимдан ўзбек ҳалқи болаларига турли 
ҳалқ ўйинларни ўйнатиб ўргатиб келганлар ва ўйинлар орқали уддабуронлик, 
чаққонлик, топқирлик, меҳр-шафқатлилик каби фазилатларни таркиб топтириб, 
меҳнатга ўргатиб борилади.Ҳаракатли ва кам ҳаракатли ўйинларни танлаш ва 
режалаштириш дастурга мувофиқ амалга оширилади. Бунда ҳар бир ѐш 
гуруҳининг шароити ҳисобга олинади, чунончи: болаларнинг жисмоний ва 
ақлий ривожланишининг умумий даражаси, ҳаракат кўникмаларининг 
ривожланиши, ҳар бир бола соғлиғининг аҳволи, индивидуал типологик 
хусусиятлари, йил фасли, кун тартиби, ўйинни ўтказиш ўрни, шунингдек, 
болалар қизиқишларининг ўзига хос хусусиятлари.