Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети термиз филиали педагогика факултети бошланғич таълим кафедраси

2 Мактабгача ва мактаб болалари билан олиб бориладиган ижтимоий-педагогик фаолият

Адаптация тушунчаси. Адаптация — организмнинг ташқи

муҳит билан адекват алоқаларнинг шаклланиш хусусияти.
Шунингдек, адаптация организм фаолиятини ташқи муҳит
эҳтиёжларига қараб ўзгартириш қобилияти ҳамдир.
Барчатирик мавжудотлар ўзгарувчан атроф-муҳитга доимий
адаптацияни таъминловчи механизмларга эга. Бу қобилият
гомеостаз асосида рўй беради. Бироқатроф-муҳитнинг бундай
ўзгаришларини олдиндан кўра билиш ва унга кўника олиши
фақат инсонга хосдир. Инсоннинг бу юқори адаптив қобилияти
туғма бўлмай, муҳит билан доимий алоқасининг оқибати
сифатида ривожланиб келади.
И нсоннинг кўникиш реакцияси шакллари ижтимоий
адаптация сифатида аниқланиши лозим. Бошқа тирик
мавжудотлардан фарқли ўлароқ, инсон ижтимоий муҳит
ўзгаришларига кўника олиши ва бу ҳолатлар учун юриш-туриш
реакцияларини ишлаб чиқиши лозим.
Инсондаги адаптацион механизмларда ҳал қилувчи ролни
ижтимоий омиллар ўйнайди. Илмий-техникавий ривожланиш,
урбанизациянинг тезлашиши, табиат ва космосни фаол
ўзлаш тириш , алоқа в оси талар и н и н г кенгайиш и ва
компьютерлаштириш, давлатлараро интеграция жараёнлари
инсонда ўзгарувчан муҳит шароитларига тез кўника олиш
қобилиятини шакллантириш масаласини муҳимлаштиради. Бу
қобилият шахс ривожининг янада ҳал қилувчи аҳамиятга эга
таркибий қисмига айланмоқда.
Инсоннингтуғилиши адаптация борасидаги илк синовдир.
Янги туғилган чақалоқда \ам кўникиш механизмлари мавжуд
бўлади.
Бироқ гўдаклик даврида муҳит билан фаол ўзаро
муносабатлар натижасида олий нерв фаолиятида баъзи мураккаб
функциялар вужудга келади. Мияда ахборот тўплаш ва уни қайта
ишлаш болага ижтимоий муҳитнинг ижтимоий тажрибасини
тарбиявий таъсир орқали ўзлаштириш имконини беради.
Сўнгги йилларда гўдаклик давридаги ижтимоий адаптацияга
қизиқиш анча ортди. Таълим муассасалаларида тарбияланаётган
барча болалар учун ижтимоий адаптация муаммоси муҳим
аҳамиятга эга. Ҳ ози р ги вақтда бол ан и н г кўникиш
имкониятларини ошириш, унинг ижтимоий алоқаларини
кенгайтириш бола шахсининг шаклланиши учун ниҳоятда катта
аҳамият касб этмокда.
Бола шахсининг ривожланиши унинг алоқаларининг хилма-
хиллигига боғлиқ. Демак, боланинг ҳар томонлама ривожланиши
унинг алоқаларининг кўп томонлама ривожланишига сабаб
бўлади. Ш унинг учун ижтимоий алоқаларнинг барвақт
шаклланиши тарбияга ижобий таъсир кўрсатади.
Ижтимоий адаптация қобилияти олий нерв фаолиятининг
ривожланишига боғлиқ равишда постанал антогенезда
шаклланади. Бу жараён ҳаётнинг илк уч йилида, айниқса, жадал
кечади.
Шахснинг ижтимоий адаптацияси учун янги ижтимоий
муҳитдаги алоқа ва меъёрлар ҳақидаги маълумот муҳим
аҳамиятга эга. Янги ижтимоий талабларга кўникиш бир қанча
руҳий-ҳиссий қийинчиликларни ҳам келтириб чиқаради.
Бола ижтимоий адаптацияни ўз тажрибаси асосида таълим-
тарбия жараёнида ўрганади. Ижтимоий адаптация қобилиятини
ҳосил қилиш , ўз навбатида, кўникиш им кониятини
кенгайтиради. Шу билан бирга, боланинг кўникиш
имкониятларида инқирозли ҳолатлар ҳам ҳосил бўлиши мумкин.
Бу им кониятлар эса боланинг атрофидагилар билан
алоқаларининг ривожланишига, бола миясида ахборотларни
қайта ишлашига боғлиқбўлади.
Болада аниқ бир микроижтимоий муҳитнинг шартлари
сифатида шаклланадиган юриш-туриш шакллари ижтимоий
адаптациянинг физиологик ҳолати ҳисобланади. Бу шароитлар
ўзгаради, масалан, болалар бирон-бир муассасага кирганларида
улардан юриш-туришининг ҳам ўзгариши талаб қилинади. Турли
ёш даврларида бу турли даражадаги қийинчиликларни келтириб
чиқаради.
Болаларнинг таълим муассасаларидаги адаптацияларининг
асосий хусусияти уларнинг оилаларида шаклланадиган, ота-
онаси хамда сафдошлари билан шаклланадиган муносабатлари
орасидаги фарқцир.
Боланинг болалар муассасаси жамоасига кўникишида бола
доим уйда, оиласида ўтказган даврларида шакллангани унинг
ота-онаси билан ўзаро муносабатлари нинг бузилиши ҳақида ран
кетмайди. Бунда яқин инсонлари билан айрим ва оилавий
тавсифга эга булмаган янги алоқаларнинг шаклланиши назарда
тутилади.
Боланинг янги муҳит шароитлари билан танишганиданоқ
унинг олдига қўйилган талаблар, шубҳасиз, у ёки бу даражадаги
қийин масала қисобланади. Мураккаблик даражаси боланинг
индивидуал ҳусусиятларига боғлиқ. Фақатгина баъзи ҳолларда
мураккаблик даражаси бола имкониятларидан юқори булиши
мумкин. Шундай холларда болага бу мураккабликларни енгишга
ёрдам берадиган йўлларни қидириш лозим, чунки айни шу
пайтнинг узида унинг ижтимоий алоқаларининг кенгайиши
ҳам содир булади.
Турли ёш ва ижтимоий маданий хусусиятларга эга бўлишига
қарамай, тенгқурлар гуруҳининг иж тимоийлаш увдаги
вазифалари универсалдир.
1) гурух аъзоларини шу жамият маданиятига ўргатади, яъни
уларнинг хулқ-атворини гуруҳ аъзоларининг миллий, диний,
минтақавий, ижтимоий мансублигига мослаштиради.
2) тенгқурлар гурух^арида ижобий хулқ-атворга ўргатилади.
Бу уларга нам унавий хулқ-атворларн и кўрсатиш ,
гайриижтимоий хулқ-атворларга нисбатан чора қуллаш орқали
амалга оширилади.
3) тенгдош л ар гуруҳлари бол алар , ўсм ирлар ва
ўспиринларнинг катталар, хусусан, ота-оналар таъсиридан
автономлашувлари жараёнида муҳим ўрин тутади.
4) гуруҳуз аъзоларига ёш субмаданиятидан мустақил бўлиш
имконини беради.
Ўртоклар ва оғайнилар гуруҳлари кийиниш ва юриш-туриш
борасида тенгдошлар жамиятига мос бўлишга ҳаракат кдлишади.
Шу билан бир вақгда улар ўз мустақилликларини сақлаб, бошқа
болаларни ўз гурух^арига қушмасликка ҳаракат қилишади.
Бешинчидан, тенгдошлар гуру\лари болалар томонидан ўз-ўзини
англаш, ўз-ўзини белгилаб олиш масалаларини ечишга қулай
ёки ноқулай шароитлар яратиб беради. Олтинчидан, гуруқўз
аъзолари томонидан “экологик чуқурлик” сифатида қабул
қилинадиган ўзига хос ижтимоий ташкилот ҳисобланади.
Гуруҳда эмоционал ва шахсий муносабатлар ҳам шаклланади.
Болалар ва ёш ўсм ирлар гуруҳларида эм о ц и о н а л
муносабатларнинг асосий функцияси тенгқурлар хулқ-атворини
умумқабул қилинган хулқ-атвор нормаларига мослашдир. Бу
ҳолатда дўстлик ришталари, симпатия биринчи ўринга
кўтарилади. Аслида, улар онтогенезда анча аввал пайдо бўлишган.
Агар мактабгача ёшдаги бола уларга амал қилса, бу ҳолат бошқа
бол гар томонидан ижобий қабул қилинади.
Шахсий муносабатларда гурухдаги ўзаро боғлиқлик бўлиб,
бунда бир бола хулқ-атворининг сабаби бошқа бола учун шахсий
маънога эга бўлади. Шахсий муносабатлар бола ўз атрофдагилар
билан муносабатда катталар ролини бажарганда, ёрқин намоён
бўлади.
Болалар ҳамжамияти болалар субмаданиятининг ташувчиси
ҳисобланади. Болалар субмаданияти бу болаларга жамиятга
кўникишларига ва ўз меъёрларини яратишларига кўмаклашувчи
маданий ҳудуд ва муомала доирасидир.
Болалар субмаданияти боланинг илк ижтимоийлашуви
вазифасини бажаради. Ўсмирлар, ўспиринлар субмаданиятининг
намоён бўлишига ижтимоий ҳаракатнинг янги шаклларини
тузиш киради. Бу ҳол ижтимоий педагог томонидан тўгри қабул
қилиниши керак. Ўсмирлар кичкина болаларга нисбатан анча
фаол ва таваккалчидирлар, ўз ўринларини топишлари учун улар
янги фаолият ва хулқ-атвор шаклларини қидирадилар.
Ўспиринлик даврининг инқирози \ам кўп борада янги муқобил
фаолият меъёрларини яратишга боғлиқ. Шунинг учун ўсмир ва
ўспирин субмаданияти нафақат ижтимоийлаштирувчи, балки
конструктив ижодий функцияни ҳам бажаради. Ўсмирлар ёки
ўспиринлар субмаданиятини катталар оламидан ажратиб турувчи
омиллар маданий ва технологик ўзгаришлар, ёлғизлик,
ОАВларнинг қарама-қарши таъсири, ижтимоий мухитнинг
беқарорлиги билан боғлиқ. Бу ҳолларда ўсмирлар ва успринлар
гуруҳлари турли ғайри-ижтимоий харакатларга интилишлари
хам мумкин.
Ўсмирлар ва ўспринлар субмаданияти ривожланишининг
икки йўналиши мавжуд. Биринчиси, у умумий жиҳатларга эга
булиб, турли минтақа ва йўналишларга ажралади. Иккинчи
йўналиш эса ёшлар субмаданиятининг ғайримаданиятлар
таъсирига боғлимиги. Бу ҳолатда биз мавжуд жамиятнинг
ҳуқуқий асосларига тажовуз қилмайдиган. бироқ қабул
қилинган хулқ-атвор меъёрларига қарши чиқувчи ёшларни
учратишимиз мумкин. Ғайриижтимоий маданиятнинг борлиги
ва унинг тарқалиши у ёки бу жамиятнинг инқирозидан ҳамда
инсонларнинг қониқмаётганлигидан далолат беради.