Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги

Нутқида нуқсони бўлганo‘quvchilarni maktab ta’limiga psixologik 
tayyorlik ko‗p jihatdan shaxsning emotsional va irodaviy sifatlari bilan 
belgilanadi. Bunda emotsional tayyorlik kattalar va tengdoshlari tomonidan 
bildirilgan tashqi talab va e‘tirozlarga salbiy, impulsiv reaksiyalarning kamaygani, 
xulq va kayfiyatning barqarorlashgani, o‗z xatti-harakatlarini tahlil qila va ularga 
(tabiiyki, bolaning axloqiy va intellektual rivojlanganlik darajasiga xos shakl va 
darajada) baho bera olishda o‗z ifodasini topadi. Maktabga tayyorlikning irodaviy 
tavsiflari xulqning ixtiyoriyligi, qoidalarga ongli bo‗ysunish, maktab talablari 
tizimiga yo‗nalganlik, og‗zaki, og‗zaki-daktil, ko‗rishg-eshitish, yozma shaklda 
berilgan topshiriqlarni aniq bajarishga intilish, bolaning o‗ziga unchalik ham 
yoqmaydigan ishlarni bajarishga roziligida namoyon bo‗ladi. 
Ye.G.Rechiskaya emotsional-irodaviy regulyatsiyaning rivojlanganligi va 
eshitishning pasayganlik darajasi; nutqning rivojlanganligi va maktabgacha ta‘lim 
tajribasi o‗rtasida bog‗liqlikni ta‘kidlaydi. Emotsional-irodaviy tayyorlik darajasiga 
ko‗ra zaif eshituvchilar eshitadigan bolalarga yaqin bo‗ladi. Zaif eshituvchi bolalar 
uchun asosiy muammo ularning nutqiy rivojlanganligi yetarli emasligi vash u bilan 
bog‗liq bo‗lgan xulqni hamda ixtiyoriy-irodaviy sifatlarni regulyatsiyalashdagi 
qiyinchiliklar sanaladi. 
Нутқида нуқсони бўлганo‘quvchilarni maktab ta’limiga intellektual 
tayyorlik bolalarda diqqat, xotira, fikrlashni ixtiyoriy regulyatsiyalash, demak, 
o‗kuv faoliyatini muvaffaqiyatli uddalashni ta‘minlaydigan psixik rivojlanish 
darajasining mavjudligida o‗z ifodasini topadi. Нутқида нуқсони бўлганbolalar 
uchun asosiy ko‗rsatkichlar: boy lug‗at zahirasi; atrof olamdagi predmetlarda mui 
ajrata bilish; diqqatni jamlay va taqsimlay olish, voqea-hodasilar o‗rtasidagi sabab-
oqibat munosabatlarini o‗rnata bilish; mantiqiy va ko‗rib eslab qolish imkoniyati; 
ko‗plab boshqalari ichida berilgan ob‘ektni ajrata bilish; umumlashtirish va 

---

tasniflay olish; tasavvurning shakllanganligi; sonlar, rang, shakl haqida 
tasavvurning shakllanganligi va sh.k.
Нутқида нуқсони бўлганbolalarning maktabga kirishidan avvalga davrda 
ularning nutqiy savodxonlik darajasini – lug‗at boyligi hajmini, nutqning impressiv 
va ekspressiv tomonlari rivojlanish darajasini, bog‗lanishli jumlalar tuza olish 
malakasini aniqlash juda muhim. S.A.Zikov bir necha marta ta‘kidlaydiki, 
lug‗atning miqdor tomoni – bolalarning maktabga nutqiy tayyorligini 
tavsiflaydigan eng muhim mezonlardan biri. 
Ye.G.Rechiskaya va Ye.V.Parxalina (2000) tadqiqotlarida ko‗rsatilishicha, 
maktabgacha tayyorlov guruhlarining ham eshitishi zaif ham eshitadigan 
bitiruvchilarining bog‗lanishli nutqi rivojlanishning u qadar yuqori bo‗lmagan 
darajasi bilan tavsiflanadi. Lug‗at zahirasining tarkibi va hajmi, shuningdek 
qaratilgan nutqni tushunish darajasi eshitishi zaif bolalarning ko‗pchiligi uchun 
tur-jins munosabatlarini, insonlarning kasb-kori haqidagi bilimlarni ochib berishga 
qaratilgan savollar nisbatan qulay, sabab-natija aloqadorliklarini aniqlashga 
qaratilgan savollar esa qiyinchiliklarni keltirib chiqarishidan dalolat beradi. 
Luhajmi eshitishning pasayish darajasi va ta‘lim muddatlariga bog‗liqligi 
kuzatiladi. 
Surdopedagoglarning tadqiqotlarida kar, zaif eshituvchi va normal 
rivojlanayotgan bolalar o‗rtasida maktabga nutqiy va intellektual tayyorligida 
jiddiy tafovutlar borligini ko‗rsatadi. Eshitishdagi nuqson bilan bog‗liq o‗ziga xos 
buzilishlardan tashqari, ikkilamchi og‗ishlar bilan bog‗liq bo‗lgan va sensorika 
hamda fikrlash rivojlanishining o‗ziga xosligida namoyon bo‗ladigan qiyinchiliklar 
o‗zga tashlanadi: zaif eshituvchilarning ko‗pchiligida (71%) ko‗rgazmali-obrazli 
fikrlash va nutq-fikrlash faoliyati rivojlanishning past darajasi kuzatiladi. 
T.V.Rozanova, 
M.Yu.Rau, 
T.N.Prilepskayaning 
maktabga 
qabul 
qilinayotgan kar bolalarning intellektual qobiliyatlarini o‗rganishga bag‗ishlangan 
ishlarida
13
intellektual rivojlanish darajasi past bo‗lgan o‗quvchilarning soni katta 
ekani aytiladi. Ular bilish faolligi yetarlicha emasligi, faoliyatni tashkil qila 
13
Razvitie sposobnostey u gluxix detey v protsesse obucheniya/ pod red. T.V. Razanovoy, - M.1991. 

---

bilmslik, ko‗rgazmali fikrlash zaif rivojlanganligi bilan ajralib turadi. Bularning 
bari, o‗z navbatida, nutq va tushunchaviy fikrlashning boshlang‗ich bosqichlariga 
ta‘sir ko‗rsatadi, maktab dasturi mazmunini o‗zlashtirishdagi qiyinchiliklarni 
belgilab beradi.