Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Низомий номидаги

1 – топшириқ. Берилган саволларга ёзма тарзда жавоб тайёрланг

1. 
   Дудуқланувчи болалар шахсининг ўзига хос хусусиятлари ва сабабларини ёритиб беринг.
   

Duduqlanishni bartaraf etishga zamonaviy atroflicha yondashuv
deganda duduqlanuvchi ruhiy-jismoniy holatining turlicha tomonlariga
turli mutaxassislarning har xil vositava usullari bilan pedagogik-davoiash
orqali ta sir etishi tushuniladi. Pedagogik-davoiash tadbirlari miqyosiga
davolash dori-darmoniari va tadbirlari, davolash fizkulturasi, psixoterapiya,
logopedik mashg'ulotlar, logopedik ritmika, tarbiyaviy tadbirlar kiradi.
Ulardan ko'zlangan maqsad — pay tortishishi va tovush zaiflashuviga,
nafas olish, harakat va nutq bilan birga kechadigan xastaliklarni bartaraf
etish yoki yengillashtirish; asab sistemasini va umuman butun organizmni
sog lomlashtirish va mustahkamlash; bolani o‘z nutqiy nuqsoniga nisbatan
noto'g'ri munosabatda bo‘lishdan, ruhiy tushkunlikdan xalos etish, uning
shaxsiyati va xulq-atvorini qayta tarbiyalash, duduqlanuvchi shaxsning
ijtimoiy jihatlarini soddalashtirish va muvofiqlashtirishdan iborat.
Duduqlanuvchi bolalarda duduqlanishni o ‘yin asosida bartaraf
etish samarali kechadi. Duduqlanishni yo‘qotishda qoilaniladigan
o ‘yin m etodikasi bolalardagi m ohirlikni, faollikni, m ustaqil
m uloqot usullarini shakllantirishga qaratilgan. Turli o ‘yinlar
tizimida bolalar o ‘yin va o ‘yindan tashqari, am m o odam larning
hayotiy m u nosabatlarini aks ettirgan hollarda o ‘zini tutish
qoidalarini o ‘zlashtiradilar. N atijada o ‘zlashtirilgan m unosabat
shakllari duduqlanuvchi bolalarning axloqi va nutqini qayta
qurishga va nuqsonni yo‘qotishga zamin yaratadi.
M a k ta b g a c h a y o sh d ag i d u d u q la n u v c h i b o la la rn i
duduqlanishini b artaraf etishda foydalaniladigan o ‘yin turlari
mavjud. Bularga:
— didaktik o ‘yinlar;
— harakatli o ‘yinlar;
— dramatizatsiyalashtirilgan o ‘yinlar;
— sukut saqlash rejimiga qaratilgan o ‘yinlar;
— shivirlab gaplashishga qaratilgan o ‘yinlar;
— ashula aytish bilan olib boriladigan o ‘yinlar kiradi.
Bolalarda duduqlanishni bartaraf etishda yuqorida ko‘rsatilgan
barcha o ‘yinlardan foydalanish mumkin.

2. 
   Дудуқланишин бартараф этишда сюжетли ролли ва дидактик ўйинлардан наъмуналар келтиринг ва мазмунини ёритиб беринг.
   

Didaktik o‘yinlar
Bunda k o ‘ruv, nafas, ovoz, eshitish, tovushlar tallaffuzini
rivojlantirishga qaratilgan didaktik o ‘yinlar o ‘tiladi. 6-7 yoshli
duduqlanuvchi bolalar uchun didaktik o‘yinlardan «ovozidan bilib
ol», «shaharlarga sayohat», «xat» o ‘yinlarini misol qilish mumkin.
Stol ustida o ‘yn aladigan o ‘yinlar m asalan: «loto, dom ino,
m ozayka, shashka, p iram ida» o ‘yinlari esa duduqlanuvchi
b o lalarn in g k o ‘ruv va esh itu v id ro k in i, d iq q atin i, m ayda
motorikasini, xotirasini rivojlantirishda xizmat qiladi.
«Ovozidan bilib ol» o‘yini
(6-7 voshli bokilar uchun)
Bir bola orqasini o ‘girib turadi, boshqalari navbat bilan
q o ilarid ag i predm etlarni polga tushuradilar. Logoped yergatushayotgan narsalarni ko‘rib turadi va shivirlab «Bu tushgan
narsa nima?» deb so‘raydi, bola: «Bu tushgan narsa qalam , bu
esa chizg‘ich» deydi va va hokozolarni aytadi.
«Shahar bo‘ylab sayohat» o‘yini
Logoped bolalar soniga qarab rasm lar tanlab oladi. O dam lar
rasmi: ishchi, o ‘quvchi, sportchi, ona va bola, savat k o ‘targan
kampir.
Transport: tram vay, avtobus, taksi va boshqalar.
Bino va bezaklar: fontan haykal, xiyobon.
M ashina m arkalari: neksiya, tiko, jiguli, damas.
G ullar; lola, siren, atirgul va boshqalar. R asm lar to ‘plami
xonaning turli gom onlariga q o ‘yiladi. Bolalar shaharga topshiriq
bilan boradilar va aniqlaydilar.
Shaharda kim lar yashaydilar, qanday transportlarda yuradilar,
shaharda qanday binolar va bezaklar, xushm anzara joylar bor,
hiyobonda qanday gullar o ‘sadi. Topshiriqqa asosan topilgan
rasmlarni olib, bolalar logoped yoniga qaytadilar va birgalikda
ko‘rganlarini gapirib beradilar.
H arakatli o ‘yinlar. D u d u q la n u v ch i b o la la r bilan sekin
bajariladigan harakatli o ‘yinlar o ‘tkaziladi. C hunki bolalarda
nafas va nutq su ’rati buzilmasligi kerak. Shuning uchun oddiy
harakat bilan bajariladigan harakatli o ‘yinlar bajariladi, ya’ni
koptok, obruch, lenta, bayroqlar bilan o ‘ynaladigan o ‘yinlar.
Bunday o ‘yinlarning asosiy maqsadi bolalarning umumiy harakati
va nutqini m ustahkam lashga qaratilgan.
«Koptok bilan bajariladigan harakatli o‘yinlar»
1) Bolalar davra qurib turadilar, ularning har birida koptok.
Logoped k o ‘rsatm asiga ko‘ra ular koptokni bir qo‘Iidan ikkinchi
q o ‘liga o tib ilib olad ilar, osm onga o tad ilar, yonidagilarga
uzatadilar, yarim o ‘tirgan holda o ‘z atroflarida dum alatadilar,
koptokni tushirib yuborm ay q o id a n q o ig a eng ko‘p o ‘tkazgan
o ‘yinchi g‘olib hisoblanadi.
402) Bolalar sanash orqali “ovchini” saylaydilar, u stulga o ‘tiradi,
q o ‘lida 2-3 ta koptok, xushtak chalingach “quyonlar” chiziqdan
ichkariga kirib “ovchi” atrofida yugura boshlaydilar, shundan
keyin ikkinchi signal chalingach “quyonlar” chiziqdan tashqariga
yuguradilar, “ovchi” esa ularga koptok otadi, koptok kimga tegsa
u “ovchi” vazifasini bajaradigan b o ia d i.
3) “Kim ushlaydi?” Bolalar ikkitadan b o iib boiin ad ilar va
navbatchidan yog‘och qoshiqlar olib, unga sharchalar soladilar
va tez qadam tashlab xonaning oxiriga yurib boradilar. M aqsad,
sharchani tushirib yuborm aslik. M urakkablashgan varianti:
Qoshiq, bilan yuruvchining k o ‘zini b o g ia b q o ‘yiladi. Bunday
juftliklarga navbat berish sanash orqali bajariladi.

3. 
   Майда қўл маторикасини ва умумий маторикани ривожлантиришга қаратилган ўйинлардан мисоллар келтиринг.
   

Bolaning q o ‘l panjasi va barm oqlarini harakatlantirish o ‘ziga
xos rivojlantiruvchi ta ’sirga ega.
M u ta x a s isla rn in g t a ’k id la sh ic h a , q o ‘l va b a rm o q la r
ish tiro k id ag i o ‘yinlar ta n a va ongning o ‘zaro b o g ‘liqligini
ta’minlaydi.
Q o ‘lning oddiy harakatlari nafaqat q o in in g balki, lab, yuz
m ushaklari zo‘riqishlarini susaytiradi, aqliy nuqsonlarning kelib
chiqishini oldini oladi, tovushlar talafuzini yaxshilashga ham
yordam beradi.
Barm oqlarning m ayda harakatlari bo‘g‘inlar artikulyatsiyasiga
o ‘ziga xos ta ’sir etadi. B arm oqlar rivojlanishi evaziga m iyada
nutqning ravon b o iish i kuzatiladi.
B arm oq m ashqlari nafaqat qiziqarli, balki m aroqli ham dir.
Tovushlar talaffuzidagi kamchiliklami bartaraf etishda barmoq,
m ashqlaridan foydalanish bolaga kompleks yondoshishga imkon
beradi.
B arm o q m a sh q larin in g n u tq ish tiro k id a b a jarilish i esa
k o ‘nikm alarning shakllanishiga va m ustahkam lanishiga yordam
beradi.
Quyida tavsiya etilayotgan barm oqlar mashqlari uch m artadan
besh m artagacha avval bir q o id a , so‘ngra esa ikkinchi q o id a va
nixoyat ikkala q o id a bajariladi. Logopedlar, ota-onalar bolaning
m ashqlarni to ‘g ‘ri bajarishi, bir harakatdan ikkinchisiga aniq
o ‘tishini kuzatib turishlari lozim.
Quyoncha
D ikir-dikir sakraydi
U zun quloq quyoncha.
M ahkam ushlab q o iid a
Sabzisini quyoncha.
B arm oqlar tugiladi. K  rsatkich hamda  rta barm oq
ko ‘tarilib u yon-bu yon qimirlatiladi.Shilliq qurt
Mittivoy shilliq qurtning,
0 ‘sibdi shoxchalari.
Yurishni o ‘rgataman,
0 ‘sganda oyoqchalari.
Bannoqlar musht qilib tugiladi. Ko 'rsatkich barmoq va jimjiloq uzatilgan
holda. “Shilliq q u rt" sekin oldinga harakatlanib, mo ‘ylovlarini qimirlatib vuradi.
Bayroqcha
Quyoshda yal-yal yonar
Alvon rangli bayroqcha.
Bamisoli yonib turar
Q o‘limizda gulxancha.

4. 
   Нутқ эшитувни ривожлантиришга оид ўйинларга таъриф беринг ва мисоллар келтиринг.
   

Nutq eshitishni rivojlantirishga qaratilgan o‘yin!ar
Eshitish o‘tkirligini rivojlantirish, bolalami ovoz kuchidan qat’iy
nazar so‘zli ko‘rsatmani to‘g‘ri idrok etishga o‘rgatadi.
«Kim diqqatli?» o‘yini
Bolalar logoped stoli qarshisida 3 qator bo ‘ lib o‘ tirishadi. Stol ustiga
turli o‘yinchoqlar q o ‘yiladi. Tarbiyachi bolalarga shunday deydi:
«Bolalar, hozir men birinchi qatorda o ‘tirgan bolalarga topshiriq
beraman. Men qanday topshiriq berishimni juda past ovozda (pichirlab)
aytaman, shuning uchun hammangiz juda diqqat bilan quloq solib
o‘tirishingiz kerak. Men har biringizni ismingiz bilan chaqirib, topshiriq
beraman, sizlar esa u topshiriqni to‘g‘ri bajaiyaptimi yoki yo‘ qmi kuzatib
boringlar.
Diqqat qilinglar, o‘yinimizni boshlaymiz. Topshiriq: «Qo‘g‘irchoqni
ol va uni krovatga yotqiz». Tarbiyachi ushbu gapni juda past ovozda
(pichirlab) aytadi. Bolalar esa harakatni bajaradi. Birinchi qatordagi
bolalar topshiriqni bajaradilar. So‘ngra ular 3-qatorda o‘tirgan bolalar
o ‘miga, 3-qatordagilar 2-qatorga, 2-qatordagilar 1 -qatorga o‘tiradilap>. >
Logoped bolalaming tinch o‘tirishini kuzatib borishi kerak. Bolalar
eshitgan topshiriqlami bir-birlariga aytishmasin. So‘z ko‘rsatmasi qisqa
va sodda bo‘lishi kerak.
«Lolaxonni uyg‘otma» o‘yini
0 ‘yinning mazmuni: Tarbiyachi oldiga krovatda uxlab yotgan
qo‘g‘irchoqni oladi va shunday deydi: «Lolaxon juda ko‘p sayr qildi,charchadi. Ovqatlanib oldi-da, uxlab qoldi. Biz esa u o ‘ynagan
o ‘yinchoqlami yigishtirib qo‘yishimiz kerak, ammo qo‘g‘irchoqni
uyg‘otib yubormaslik uchun o ‘yinchoqlami sekin yig‘ishtirib olishimiz
kerak. Qani Olima va Salima, mening oldimga kelinglar-chi. Olima sen
Salimaga qaysi o‘yinchoqlami yig‘ishtirib qutiga solish kerakligini juda
past ovozda aytgin. Shu tariqa hamma bolalami ikkitadan chaqirib, stol
ustiga terib qo‘yilgan o ‘yinchoqlami yig‘ishtirib olishni taklif etadi».
Metodik ko‘rsatma: Bolalarda nutqni tushunib, topshiriqni to‘g‘ri
bajarishga o ‘rgatish.