Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги навоий давлат кончилик институти

-
имтиёзи бўлмаган хорижий товар мақоми; 
-
ички товар мақоми;
-
зона миқёсидаги товар мақоми. 
Польша.
 
Тажрибасини 
ўрганишимиз 
керак 
деб, 
ҳисоблаган 
давлатларимиздан бири бу - Польша. Бу давлат эркин божхона зоналарида 
фаолият юритишга ўзига хос ташкилий-иқтисодий шароитлар яратганлиги 
билан бизнинг тадқиқотларимиз марказида бўлди. Бунда поляклар: 
биринчидан, хорижий ва миллий инвесторлар учун хўжалик юритишда бир 
хил шароитлар, солиқ имтиёзларининг мавжудлиги ва энг муҳим 
жиҳатлардан бири хорижга фойдани чекламаган микдорда кўчириш ва бошқа 
имтиёзлар эркин иқтисодий зоналар иштирокчиларига яратиб берилган; 
иккинчидан, махсус иқтисодий зоналарда хўжалик субъектларига катта 
иқтисодий эркинликлар берувчи қатор солиқ имтиёзлари ва божсиз тартибни 
жорий қилишганлиги бўлди. Имтиёзлар қаторига қуйидагилар киради: -зона 
майдонида амал қилувчи ишлаб чиқариш фирмалари 20 йил мобайнида 
кўчмас мулк солиғидан озод қилинади, қисман ёки бутунлай даромад 
солиғидан 20 йилга озод қилинади.
 
Польшада эркин божхона зоналари фаолиятини ташкил этишда 
қуйидаги муҳим вазифаларни ажратиш мумкин:
-экспортга кўмаклашиш;
-юқори сифатли ишлаб чиқаришни ривожлантириш;
-қадоқлаш, сортировка қилиш каби муолажаларни амалга ошириш; 
- хорижий капитал ва илғор технологияни жалб этиш; 
- иш жараёнларини ошириш ва ишсизлар сонини камайтириш. 

---

52
Польша қуйидаги имтиёзларни хорижий инвесторларга таклиф этди: -
божхона тўловларини олмаслик; -акциз солиғини олмаслик; -қўшилган 
қиймат солиғини олмаслик. 
Польша иқтисодиётида эркин божхона зоналаридан ташқари махсус 
зоналар ҳам бор. Бу тусдаги зоналарни ташкил этишда Польшада мавжуд 3 
асосий модел тажрибаси эътиборга олинган: 
1. Германия модели - бозорнинг қуйи қатламларида фаолият юрутувчи 
ўртача катталикдаги оилавий корхоналарга барқарор қонунчилик базасида 
узоқ муддатли кредитлар бериш билан қўллаб - қувватланади. 
2. АҚШ модели - энг юқори технологик даража ва илмий ютуқларни 
фойдаланувчи янги фирмаларни яратишга таянади. 
3. Италия модели - иқтисодиёт таркибини қайта қуриш муаммосини 
ишсизлик масалаларини ҳал қилиш билан қўшилиши. Польша асосан Италия 
моделига таянади. 
Польшада эркин иқтисодий зоналар ташкил этиш механизми 
қуйидагича: 
- саноат ва савдо вазирлиги эркин иқтисодий зона ташкил этиш ва 
ривожлантириш режаси, унинг чегаралари, мақсад ва зарурлиги ҳамда 
ижтимоий-иқтисодий асосини ишлаб чиқади ва тақдим этади;
- саноат ва савдо вазирлиги маҳаллий ҳокимиятдан таклифни олгач, 
аризани Вазирлар Маҳкамасига юборилади; 
- Вазирлар Маҳкамаси саноат ва савдо вазирлиги таклифи билан махсус 
қарор чиқариш йўли билан рухсат беради. 
Махсус иқтисодий зоналар қисқа муддат ичида Польшага дунёнинг энг 
йирик фирмаларини жалб қила олдилар. Масалан, автомобилсозлик 
саноатининг гигантларидан “Фольсваген” (Германия) Польшада 30 мингта 
машина чиқармоқда, Италиянинг “Фиат” компанияси Польшанинг жанубида 
“Браво”, “Пунто” маркали машиналар чиқармоқда. Германиянинг машҳур 
“Опель” фирмаси “Гливице” автомобилларини ишлаб чиқаришни йўлга 

---

53
қўйди. Польшанинг эркин иқтисодий зоналари Жанубий Кореянинг 
автомобил компанияси “ДЭУ” ҳам ўзига жалб қила олди.
Шундай қилиб, Польшанинг эркин иқтисодий зоналарида яратилган 
шарт-шароитлар хорижий инвесторларни бефарқ қолдирмаяпти ва доимо 
янги имтиёзлар билан жалб этиб келмоқда. 
Буюк Британия.
 
Тадқиқотларимиз давомида ўз тадбиркорлик 
зоналарини ривожлантиргани ва доимий равишда тадбиркорлик зоналари 
географиясини кенгайтириб борганлиги билан алоҳида ажралиб турган давлат 
бу - Буюк Британия бўлди.
Тажриба шуни кўрсатадики, шаҳарларнинг ички даҳада кичик 
бизнеснинг туғилиши тадбиркорлик зоналарининг марказлари ҳисобланади. 
Давлат кичик бизнес масалалари билан шуғулланишни тўлиқлигича маҳаллий 
ҳукумат органларига берди.
Маҳаллий ҳукуматлар тадбиркорлик зоналарини ташкил этиб, 
шаҳарнинг фойдаланилмаётган жойларини саноат ва тижорат жиҳатдан 
янгилаш ва хусусий тадбиркорлар, чакана савдо ходимлари билан биргаликда 
тижорат ва саноат жиҳатдан янгиланишни қўллаб қувватладилар. Саноат, 
тижорат, савдо бинолари мулк солиғидан озод қилиш бу маблағларни эса 
маҳаллий ҳукумат учун давлатнинг марказий бюджетидан қопладилар. Бино 
ва ускуналарга 100 фоизли йиллик амортизацияга рухсат берилади. Зонада 
тадбиркорлик билан шуғулланишга рухсат олишнинг замонавий тартиби 
жорий этилган. 
Россия.
 
Россияда эркин иқтисодий зоналар Хитой тажрибасидан 
фойдаланган ҳолда ташкил этилган. Россия инвестициялар оқимини ўзига 
жалб қилувчи асосий омиллар сифатида қуйидагиларни ҳисоблайди: 
- йирик ички бозор; 
- арзон хомашё ва энергия ресурслари; 
- малакали ва нисбатан арзон ишчи кучи ҳамда фойдаланилмаётган 
илмий потенциал; 
- олим ва юқори малакали мутахассис кадрларнинг нисбатан арзонлиги; 

---

54
- ҳарбий-саноат комплексининг қудрати ва замонавий потенциали. 
Хулоса қилиб, Россия ҳукуматининг эркин иқтисодий зоналар 
сиёсатини таҳлил қилсак, эркин иқтисодий зоналар яратишнинг биринчи 
босқичида марказий ҳукуматда эркин иқтисодий зоналар сиёсати яхши 
юритилмаган. Натижада улар “қуйидан”, маҳаллий ҳокимиятлар ташаббуси 
билан, катта-катта майдонларни эркин иқтисодий зоналар, деб эълон 
қилишдан бошланди. Аммо, 1994 йилдан эркин иқтисодий зоналар сиёсати 
шакллана бошлади. 
Бунинг 
хусусиятлари 
қуйидагилардан 
иборат 
бўлганлигини изланишларимиз орқали кўриб ўтдик. Масалан: - йирик 
майдонда зона яратишга қатъий тўсиқ қўйилганлиги; - яратилажак зона 
майдонини иложи борича давлат томонидан қисқартиришга ҳаракат 
қилинганлиги; -маҳаллий шароит хусусиятларини чуқур ўрганмасдан, 
хориждаги эркин иқтисодий зоналарнинг содда шаклларини киритиш 
бошлангани; -зонани бошқариш бюрократик тамойиллар бўйича олиб 
боришга катта эътибор қаратилганлигини англаш мумкин. 
Аммо, Россия техник тадқиқот зоналари яратишда ўзига хос тажрибага 
эга, десак муболаға бўлмайди. Чунки улар ҳарбий вазифаларни бажариш учун 
“ёпиқ” ва “ярим ёпиқ” деб номланган илмий ишлаб чиқаришга 
ихтисослашган шаҳарлар пайдо бўлди. Уларни наукоград деб номлашади. 
Наукоград (илм шаҳарчаси) аҳоли яшайдиган жой сифатида Россияда йирик 
илмий тадқиқот ва илмий ишлаб чиқариш комплексларида мамлакатнинг 
олий ҳукумат органи қарори асосида илмий-техник йўналишнинг давлат 
аҳамиятидаги муҳим вазифаларни ҳал килиш учун барпо этилган. Улар 
одатда бир йирик завод ёки илмий-текшириш институти атрофида барпо 
этилди. Улар фанни олдинга суришда катта хизмат қилди. Ҳозирги пайтда 
Россияда наукоградлар сони 70 га яқиндир.
Хулоса қилиб, шуни айтиш мумкинки, Россия тажрибасидан техник 
тадқиқот зоналари амалиётини ўргансак, мақсадга мувофиқдир.
Эркин иқтисодий зоналар ташкил этаётган ёки яратаётган кўплаб 
мамлакатлар қуйидагиларга эришганлар: 

---

55
-биринчидан, 
иқтисодий 
жиҳатдан 
қолоқ 
минтақаларни 
ривожлантириш; 
-иккинчидан, технологияларни модернизациялаш; 
-учинчидан, 
янги 
ноу-хауларни, 
технологияларни 
мамлакатга 
ўзлаштириш; 
-тўртинчидан, ўз мутахассисларини ва ишчиларини меҳнатнинг, 
бошқарувнинг ва сотишнинг янгича усулларига ўқитиш ва ўргатиш; 
-бешинчидан, экспорт маҳсулотларини ишлаб чиқариш учун ўз хом ашё 
ресурсларидан оқилона ва юқори самарадорликда фойдаланиш.
Жаҳон тажрибасини ўрганиш жараёнида нафақат давлатларни балки 
ушбу давлатларда ташкил этилган баъзи бир эркин иқтисодий зоналарни ҳам 
таҳлил қилиб чиқдик ва улардаги имтиёзларни баҳолашга ҳаракат қилдик. 
Чунки, инвесторларни қизиқтирадиган асосий дастак бу - эркин иқтисодий 
зоналардаги имтиёзлар тизимидир. 
Жаҳонда эркин иқтисодий зоналар яратиш бўйича, шу жумладан, ушбу 
иқтисодий тузилмаларни асослаш ва ажратиш мезонлари бўйича катта 
тажриба йиғилган. Шунинг учун ҳам турли мамлакатларда эркин иқтисодий 
зоналарни асослашда, туркумлашда, ажратишда турли хил мезонлар ва 
ёндашувларга юқори эътибор беришади. Масалан, Буюк Британиядаги 
тадбиркорлик зоналари қуйидагиларни ҳисобга олиб ташкил этилган: 
-
шаҳарларнинг қолоқ кичик ҳудудларини иқтисодий юксалтириш; 
-
янги иш жойлари яратишда юқори муваффақиятга эришиш; 
-
таклиф қилинаётган махсус чораларнинг ҳажми, муддати; 
-
рухсат берилган бизнес турларини ривожлантириш учун қулай 
шароит яратиш; 
-
ер жойларини ўзлаштириш ва бошқалар. 
Испанияда эркин иқтисодий зонани кичик бир географик майдонда 
саноат ишлаб чиқариш кўрсаткичларининг пасайиб кетиши асос деб, 
ҳисобланган. Францияда эса эркин иқтисодий зона учун жой танлашни 
аҳолини иш билан таъминлаш зарурияти билан баҳолаган. Туркияда эркин 

---

56
савдо зоналарини яратишда қуйидаги ҳолатлар ҳисобга олинган:- нисбатан 
ривожланган ишлаб чиқариш ва тижорат тузилмасининг мавжудлиги;- 
ижтимоий-иқтисодий аҳвол;-“ёрдамчи” ишлаб чиқаришларнинг мавжудлиги. 
АҚШда эса тадбиркорлик зоналари яратиш бўйича федерал дастур 
мақоми “Жамоаларни ривожлантириш тўғрисида”ги қонуннинг (1987 й.) 
еттинчи бандида кўрсатилган. Эркин савдо ҳуқуқи мақоми махсус “Эркин 
савдо қўмитаси” томонидан тасдиқланади. Махсус зона қилиб, ажратишга 
қуйидаги мезонлар хизмат қилади: 
- ишсизлик даражаси; 
- белгиланган зонада аҳолининг минимал ва максимал чегараси; 
- аҳолининг миграцияси туфайли унинг сонини камайтириш миқёси; 
- бўлажак зонада аҳолининг даромадлилик даражаси; 
- ўртача оила даромади; 
- махсус нафақа олган кишилар сони; 
- мулк солиғини қайта кўриш кўлами. 
Эркин иқтисодий зонани ташкил этишда юқорида саналган 
тамойилларга риоя қилинса, уларнинг самараси юқори бўлиши мумкин, акс 
ҳолда барча қилинган ишлар самарасиз бўлиши мумкин. 
Ўзбекистонда эркин иқтисодий зоналарни яратишда энг асосий 
мезонлар сифатида қуйидагиларни айтиш мумкин:
- зонани ташқи иқтисодий алоқаларга тўғридан-тўғри ва кам харажат 
билан чиқишини таъминлай оладиган қулай географик муҳитда 
жойлаштириш; 
- ички ва ташқи бозорларга, биринчи навбатда, зона ихтисослигига 
мўлжалланган бозорларга чиқиш имконини берувчи транспорт ва бошқа 
коммуникациялар бор жойда жойлаштириш; 
- рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқаришга қобил бўлган, ички ва 
ташқи бозорларда талабга эга бўлган, шу маҳсулот бўйича ўртача ишлаб 
чиқариш харажатларидан камроқ харажатларда ишлаб чиқариш имконини 
берувчи турли хил ресурсларнинг мавжудлигини ҳисобга олиш; 

---

57
- ўша жойда мавжуд ёки қулай шароитда бошқа минтақалар ёхуд 
хориждан жалб қилиш, жойларда уларни тайёрлаш имкони бўлган малакали 
кадрлар мавжудлигини ҳисобга олиш; 
- ишлаб чиқариш, ижтимоий, бозор инфратузилмалари мавжудлиги, 
қисқа муддатда ва юқори самарали даражада маҳаллий, миллий ва хорижий 
ресурслар ҳисобидан ярата олиш имкони мавжудлиги; 
- ташқи бозор билан мустаҳкам ишчан алоқаларнинг мавжудлиги ёки 
уларни зона фаолияти йўналишлари талаб қиладиган даражада самарали 
ўрнатиш ва ривожланиш имкониятининг мавжудлиги; 
- маҳаллий аҳоли томонидан зона яратиш ғоясининг қўллаб-
қувватланиши, зонани яратиш, ривожлантириш ишига тайёрлиги, фаол 
қатнаша олиш имконияти ва хоҳиши борлиги.