Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги навоий кон-металлургия комбинати навоий давлат кончилик институти

Жаҳонда мамлакатларида ЯИМ нинг жон бошига тақсимланиши (1996)

АҚШ $	Мам. сони	ЯММ, млн.$	Аҳоли, млн киши	Жон бошига ЯММ, $
Паст 785 дан кам	63	1.596.837	3.236	490
Ўртачадан паст 786-3115	63	1.962.719	1.125	1.740
Ўртачадан юқори 3116-9635	31	2.178.234	473	4.600
Юқори 9636 дан кўп	53	23.771.825	919	25.870
Жаҳон	210	29.509.614	5.754	5.130

Малайзия, Таиланд, Вьетнам, Индонезия ва бошқа мамлакатлар келиб қўшилмоқда. Бу давлатларга хос бўлган хусусият шуки, бозор муносабатлари кенг қўлланилмоқда, саноат (индустрия)нинг ривожига алоҳида эътибор берилмоқда, хорижий инвестициялар (қўшма корхоналар жуда кўп) кўп ишлатилмоқда ва оқибатда иқтисодиётнинг ўсиш суръатлари юқори (5-10, ҳатто 14-15 фоиз). Хитой Халқ Республикаси ҳам 1979 йилдаги иқтисодий ислоҳотлар туфайли тараққиёт йўлига кирди (айниқса очиқ иқтисодий ҳудудларда ўсиш катта). Шулар туфайли бу соҳада иқтисодий таълимотларда ҳам ўзига хос йўналишлар юзага келди. Ҳозирги давр иқтисодиётчилари У.Ростоу, Р.Эмерсон, П.Самуэльсон ва бошқалар колониализмнинг ижобий томонларини, унинг қолоқ мамлакатларга «тараққиёт» олиб борганлигини бўрттириб кўрсатишга интилмоқдалар. Гўёки мустамлакалар илғор мамлакатлар ёрдамида ўз мустақиллигини таъминлашга эришганлар. Бу тузум илғор ва қолоқ мамлакатларга бирдек наф келтирган деб ҳисобланилади. Р.Эмерсон фикрича, колониализм Шарқ халқлари учун тараққиёт йўлидан боришга имконият яратди.

Айрим иқтисодчилар колониализмнинг салбий томонларини ҳам инкор этмаган ҳолда, уни XIX аср охири ва XX асрдаги капиталистик мамлакатлар «деформация»га учради, мустамлака давлатларининг дўстига айланди, демоқдалар. «Яхши колониализм» иқтисодий ривожланишни рағбатлантиради, бу давлатларнинг ўз-ўзини бошқаришини таъминлайди.
Яна бир энг долзарб масала - бу демография муаммосидир. БМТ маълумотларига кўра, 1945-95 йиллар давомида жаҳонда аҳоли сони 2.5 миллиарддан 5.5 миллиардга етди (ўсиш 3 миллиард), ялпи ички маҳсулот (миллий даромад) 7 триллиондан 22 триллион АҚШ долларига ўсди. Лекин аҳолининг асосий қисми энг тез кўпаяётган жойларда иқтисодий ўсиш суст. Ўз даврида Шарль Фурье Ер шаридаги максимал аҳоли сони 5 миллиарддан ошмаслиги керак, деган ғояни айтган эди. XXI аср бошида 6 миллиард аҳолининг иқтисодий аҳволини ўйлаш керак бўлади. Шулар туфайли назария ва концепциялар илгари сурилган.
Шулар ичида давлатнинг иқтисодий ривожланишдаги роли масаласи муҳимдир, бу ҳақда юқорида фикр юритилган эди, маълумки, классик ва неоклассик таълимот тарафдорлари давлатнинг иштирокини имкони борича чеклашни таклиф этса, Кейнс ва кейнсчилар ҳамда неокейнсчилик давлатнинг роли фаол бўлишини тарғиб этади. Бу ҳолатда ҳам ана шундай икки хил қараш ҳарактерлидир. Масалан, инглиз иқтисодчиси П.Бауэр давлат фақат норентабел соҳалар, масалан транспорт, алоқа, коммунал хўжалик, техник қадрларни тайёрлаш ва бошқа тармоқлар фаолиятига аралашуви ва уларга давлат секторидан ёрдам бериши керак деган ғояни илгари суради. Бошқа рентабелли тармоқлар эса хусусий сектор қўлига берилиши ва у ерда давлатнинг роли минимал бўлиши керак, дейилади.
Fарбда «ноилож ривожланиш», «ташқи тўртки» назариялари кенг тарқалган (Р.Нурксе, Э.Хаген), унда озодликка эришган давлатлар дастлаб мусибатларга учраши табиий, шу сабабли уларнинг аҳволи оғир бўлади. очлик-яланғочликка маҳкум этилади. Даромаднинг камлиги жамғармалар пайдо бўлишига тўсиқдир ва капитал қўйилмалар ҳам паст даражада сақланади. Бу эса саноат ривожига ва миллий даромад ўсишига йўл бермайди ва камбағаллик ҳамда ночорликни келтириб чиқаради (Иложсизлик ривожланиши). Бу оғир аҳволдан чиқишнинг бирдан-бир йўли - ташқи «туртки йўли» ҳисобланади. Минимум капитал қўйилмаларнинг асосан ташқи инвестициялар ҳисобига аста-секин ўсишига, ривожига эришилади. Капитал қўйилмалар миқдори маълум критик даражадан юқори бўлиши керак, шу билан турғунлик ҳолатидан чиқиб олинади. Бу тадбиркорлик фаолиятини кучайтиради ва хорижий инвесторлар учун қулай «иқлим»ни юзага келтиради. Fарбдаги кўп иқтисодчилар бу мамлакатларда чуқур ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлар ўтказишни ҳам таклиф этмоқдалар. Мустамлака (колония) қарам мамлакатлари билан метрополия ўртасидаги муносабатлар ҳеч вақт тенглик асосида бўлмаган, ноэквивалент алмашув йўли билан қўшимча бойлик орттириш имкони бўлган. Илгари мустамлака бўлган қарам давлатлар мустақилликка эришгандан кейин ҳам аввалги метрополияга кўп вақт давомида кўп жиҳатдан боғлиқ бўлиб қолаверди. Бу даврга оид неоколониализм таълимотлари юзага келди. «Солиштирма чиқимлар» назариясининг янги вариантлари Ж.Вайнер, Г.Хаберлер, Ч.Киндлебергер ва бошқалар томонидан ҳар томонлама ишлаб чиқилган. Бу назария тарафдорларининг фикрича, ривожланаётган давлатларда табиий ресурслар анчагина бўлганлигини ҳисобга олиб, озиқ-овқат ва хом ашё маҳсулотларига ихтисослашиш маъқул, саноатни ривожлантиришга ҳожат йўқ, чунки анъанавий экспорт товарлари ҳисобига халқаро бозордан керакли маҳсулотларни алмашиб олиш мумкин. Бу фикрга қўшилиб бўлмайди, чунки бу усул мамлакат ривожига олиб келмайди. Масалан, Малайзия худди шундай йўл тўтди, фақат ўз хом ашёсини тайёр маҳсулотга айлантиргачгина муҳим иқтисодий ютуқларга эришди. «Ишлаб чиқариш омиллари» назариясида ҳам ноэквивалент алмашув тизими, четга эса фақат хом ашё чиқариш таклиф этилади. Чет эл капитали учун кенг имкониятлар яратиш фикри устундир.
Баъзи олимлар ривожланаётган мамлакатларни «индус-трлаштириш» назарияларини илгари сурмоқдалар. Масалан, Н.Калдор, Ж.Мейер ва бошқаларнинг фикрича, шахсий истеъмолни ихтиёрий қисқартириб, иқтисодиётни молиялаш учун жамғармалар етарли эмас, давлат солиқ тизими орқали истеъмолни мажбурий йўл билан қисқартириш керак. Айрим ҳолларда «меъёрдаги инфляция»дан фойдаланиш таклиф этилади.
Жамғармаларни ташқи молиялаш манбалари бўйича турли фикрлар билдирилади. Кўпчилик муаллифлар айниқса ўтиш даврида чет эл мамлакатлари (биринчи навбатда ривожланган мамлакатлар) томонидан иқтисодий ва техникавий ёрдам зарурий чора сифатида кўрсатилади, ундан кейин эса бу ишлар «хусусий чет эл инвестициялари» билан алмашади (П.Роўзенштейн-Родан, У.Хиллер, Г.Мейер).
Ривожланаётган мамлакатларни индустрлаштириш стратегияси бўйича ҳам турли ғоялар мавжуд. Баъзилар (В.Льюис, П.Бауэр) фақат қишлоқ хўжалиги соҳаси билан енгил саноатни устун даражада ривожлантиришни таклиф этадилар, бошқалар бошида оддийроқ, кейинчалик техника ва технологияси мураккаб бўлган тармоқларга ўтишни лозим деб ҳисоблайдилар. Қишлоқ хўжалигини ривожлантириш индустриализациянинг ҳал қилувчи шарти сифатида белгиланади. Америка иқтисодчилари Х.Лейбенштейн ва В.Раттенлар қишлоқ хўжалигини техник реконструкциялашни энг муҳим масала деб қарайди. Бу даврда саноат қишлоқ хўжалиги учун керакли товарларни ишлаб чиқариши кераклигини таъкидлайди. Бу фикрларда жон бор, масалан, «кўк инқилоб»ни амалга оширган бир қанча давлатлар энг муҳим масала - озиқ-овқат муаммосини асосан ҳал қила олдилар. Лекин шунга қарамасдан сайёрамизда озиқ-овқат масаласини ҳал этиш энг муҳим муаммодир.
Иқтисодий ривожлантиришни режалаштириш (план) хусусий секторни қўллаш, бозор хўжалиги дефектларини тугатиш учун керак дейилади. Америкалик иқтисодчи Г.Колм фикрича, кам ривожланган давлатларда планлаштиришнинг мақсади бозор жараёнини фаоллаштиришга қаратилиши керак. Ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиётининг ғарб андозалари асосида олиб бориш ҳам таклиф этилади, бу тарихий жараён асосида рўй бериши керак (капитал жамғариш, мануфактура ривожи, деҳқонларни ердан маҳрум этиш...). У.Ростоу ўзининг «Иқтисодий ўсиш босқичлари» назариясида шу қоидани исботлашга уринади. Бошқа олимлар ҳам шу қоидага амал қилиб, ривожланаётган мамлакатлар иқтисодий тараққиётини сунъий равишда тезлаштиришга ўринмасликлари керак, бу давлатлар капиталистик давлатлар босиб ўтган йўлдан боришлари мақбул, бошқа йўл қидиришга ҳожат йўқ, деган ғояни қўллайдилар. «АҚШ ташқи сиёсатининг сиёсий иқтисоди» коллектив тадқиқотида ривожланаётган давлатлар Fарбнинг қисқа ва ўзоқ муддатли манфаатларига мос келувчи сиёсатни олиб боришлари керак деган хулоса чиқарилади.
Бу тадқиқотдаги ғоя бўйича жаҳон хўжалигидаги муносабатлар ривожи бошқа цивилизациялашган муносабатлар сари бориши керак ва бу жараён кейинги пайтларда янги халқаро иқтисодий тартиб сифатида қаралмоқда. Бунда ҳамма муносабатлар ўзаро тенгликка асосланган, барча мамлакатлар манфаатларини ҳисобга олувчи ва адолат тамойилларига амал қилувчи иқтисодий-ижтимоий алоқалар янги халқаро иқтисодий тартибнинг асосий мазмунидир.
Бундай ғоянинг пайдо бўлиши аввалги даврларда бу муносабатларда тенглик бўлмаганлигини тан олиш билан баробар фикрдир. И.Фишер, Р.Дорнбуш, Р.Шмалензиларнинг таъкидлашича, камбағал мамлакатлар масаласи камбағал Жануб билан бой Шимол ўртасидаги муаммолар сифатида тобора кучайиб бормоқда. Жануб мамлакатлари ўз қийинчиликларини жаҳон иқтисодиётидаги мавжуд аввалги тартибдан деб билмоқдалар, бу тартиб гўёки уларга қарши қаратилгандир. 1974 йилда БМТ Бош Ассамблеяси янги халқаро иқтисодий тартиб жорий этишни қўллаб-қувватловчи резолюцияни қабул қилди (NIEO).
Қабул қилинган янги тартиб уч қоидага асосланади:
1. Халқаро алоқалар маълум тартибга солиб турилади ва бу турли давлатлар томонидан сиёсий йўл билан амалга оширилади;
2. Ишлаб чиқарилган товарларнинг давлатлараро тақсимотида ривожланаётган мамлакатлар манфаати ҳам ҳисобга олиниши шарт ва шуни таъминлайдиган йўллар яратилиши керак;
3. Барча иқтисодий муносабатлар тизими демократия асосида олиб борилиши зарур, ҳар бир давлат ўз ички тузумидан қатъи назар шу муносабатларда қатнашишга ҳақлидир.
Жануб биринчи навбатда Шимол томондан ёрдам миқдорини оширишни сўрайди. Бой мамлакатлар эса берилган ёрдамдан самарали фойдаланиш зарурлигини рўкач қилмоқда.
Кейинги даврда БМТ томонидан «Инсоний ривожланиш концепцияси» илгари сурилди, унга тўлароқ тўхталишни лозим топдик, чунки ундаги қоидалар республикамиз учун ҳам ниҳоятда аҳамиятлидир. Иқтисодий ривожланиш концепцияси даромаднинг кўпайиши ва инсоний фаровонликнинг яхшиланиши орасидаги алоқани аниқлашда муҳим хизматни адо этади. Бундай боғланиш нафақат иқтисодий ўсишнинг миқдорига, балки сифати ва қандай тақсимланишига ҳам боғлиқдир. иқтисодий ўсиш ва одамлар ҳаёти орасидаги боғланиш оқил сиёсат - ижтимоий мақсадлар учун тўловлар, даромад ва активларни қайта тақсимлашга қаратилган фискал сиёсат орқали яратилиши керак. Бундай боғланиш қашшоқликни кучайтирувчи автоматик тарзда ишловчи бозор иқтисодиёти шароитида мавжуд бўла олмайди. Аммо биз эҳтиёт бўлишимиз керак. Даромад кўпайиши билан инсонлар ҳаётининг яхшиланиши орасидаги автоматик боғлиқликни инкор этиш иқтисодий ўсишни инкор қилиш эмасдир. Иқтисодий ўсиш камбағал жамиятлар учун қашшоқликни камайтириш ва умуман йўқотишда жуда муҳим. Лекин бундай ўсиш сифатининг аҳамияти унинг ҳажмидан муҳимроқ. Доно миллий сиёсат иқтисодий ўсишни одамлар ҳаётини яхшилашга ўгира олиши керак. Буни қандай қилиб амалга ошириш мумкин? Бу иқтисодий ва сиёсий ҳоқимиятда катта структуравий ўзгаришларни талаб қилиши мумкин, бу соҳада инсоний ривожланиш парадигмаси жуда инқилобийдир. У кўп мамлакатларда амалдаги ҳоқимият тизимини қайта кўриб чиқишни талаб этади. Иқтисодий ўсиш ва одамлар фаровонлиги орасида боғлиқликнинг кучайиши кўп вақт талаб этувчи ер реформаси, солиқларнинг прогрессив тизими, асосий ижтимоий ёрдамнинг кучайтирилиши, уни барча муҳтож аҳолига етиб борадиган қилиш, одамларнинг иқтисодий ва сиёсий фаолиятлари йўлидаги тўсиқларнинг йўқотилиши ва уларнинг бойликка эга бўлиш ҳуқуқини тенглаштириш ва бозор иқтисодиёти билан боғлиқ, иқтисодий ва сиёсий саъй-ҳаракатлардан энг кўп озор чекиши мумкин бўлганларга вақтинчалик ижтимоий хавфсизлик тизимини жорий қилиш каби бир қанча чора-тадбирларни талаб этиши мумкин. Бундай сиёсий фаолият фундаментал ва ҳар бир мамлакат учун фарқлидир. Аммо баъзи бир хусусиятлар ҳамма мамлакатлар учун умумий.