Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик-қурилиш институти

v
t
транспорт воситаларининг эксплуатацион 
самарадорлигига таъсири. Юк автомобилининг ишлаш унумдорлиги ва юк 
ташиш таннархининг ўртача техник тезликка боғлиқлиги 1.14. ва 1.15-
расмларда келтирилган. 
1.14-расм. 
Автомобилнинг 
иш 
унумдорлигини 
техник 
тезликка 
боғлиқлиги [18]:1-ГАЗ-52-04; 2-ЗИЛ-130; 3-
КамАЗ-5320.
1.15-расм. 
Техник тезлик ўзгаришини 
ташиш таннархига боғлиқлиги: 1-ГАЗ-52-
04; 2-ЗИЛ-130; КАМАЗ-5320 [90]. 
Техник тезлик, транспорт воситасининг носозлигини ва уларни бартараф 
қиладиган линиядаги ҳаракатланиш ва тўхтаб қолиш вақти йиғиндисида 
автомобилни босиб ўтадиган йўлини аниқлайди [1, 18, 23, 27, 33, 45, 90]. 
Шунинг учун, бу автомобилнинг асосий тармоқлари деталларининг 
мустаҳкамлиги ва ишончлилигига, двигателнинг ишга тушириш сифатига, 
автомобил тизимлари ва механизмларининг бузилмасдан ишлашига бевосита 
боғлиқ. Бу асосан автомобилнинг конструкцияси ва автотранспорт 
корхонасининг уни ишга яроқли ҳолатда ушлаб туриш қобилияти билан 
белгиланади [90, 103, 106].

---

Шундай қилиб, автомобил ва унинг таркибий қисмларининг 
ишончлилиги пасайиши билан техник тезлик пасаяди, унумдорлик пасаяди, 
транспорт таннархи ошади. Автомобилларнинг ишончлилиги кўп жиҳатдан 
унинг ишлаш тартиботларига боғлиқ. “Автотранспорт воситаларининг 
ҳаракатланувчи таркибига техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш қоидалари” 
ни ишлаб чиқишда тегишли тадқиқотлар олиб борилди [74]. 
Ушбу меъёрий ҳужжатда автотранспорт воситаларидан техник 
эксплуатациясини оқилона ташкил этишга имкон берадиган, техник хизмат 
кўрсатиш даврийлиги ва техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашнинг меҳнат 
сиғимини тўғрилаш учун тегишли меъёрлар ва коeффициентлар келтирилган. 
Бироқ, ушбу меъёрий ҳужжатнинг сўнгги редакцияси 1986 йилда тайёрланган 
бўлиб, унда мавжуд бўлган қоидалар ва меъёрлар транспорт тармоғининг 
фаолият кўрсатишни замонавий шароитлари учун тўлиқ қабул қилиш тўғри 
келмайди. 
Юк автомобилларини босиб ўтган йўлини ва юк кўтариш қобилиятини 
ҳар 
хил 
фойдаланиш 
коeффициентларида 
уларнинг 
бузилишлари, 
носозликлари ва деталларини (агрегатларни) алмаштириш сони ва 
унумдорлигига боғлиқлиги ўрнатилган (1.8-жадвал) [90]. 
1.8-жадвал. Автомобилларни ишончлилик кўрсаткичлари ва 
унумдорлиги орасидаги боғланиш,% 
Параметр 
Фойдаланиш коeффициенти 
Босиб ўтган йўли 
β
Юк кўтариш қобилияти
γ
0,5 
0,7 
0,9 
0,7 
0,8 
1,0 
Унумдорлиги 
100 
120 
122 
100 
114 
132 
Бузилиш ва носозликлар 
сони 
100 
109 
119 
100 
104 
112 
Детал 
ва 
агрегатларни 
алмаштиришлари сони 
100 
105 
114 
100 
102 
105 
1.8-жадвалдан кўриниб турибдики, автомобилнинг босиб ўтган йўлидан 
фойдаланиш коeффициентини ошиши билан, унинг ишончлилиги жадал 
пасаяди ва шунча унумдорлиги ошади. Худди шу ҳолат юк кўтариш 
қобилиятидан фойдаланиш коeффициентини ошиши билан ҳам 
характерлидир. Автомобилнинг техник тезлиги қуйидагиларга ҳам боғлиқ: 

---

двигателнинг қуватига, автомобилнинг тўла массасига, трансмиссияни 
узатишлар нисбатига, унинг фойдали иш коeффициентига (ФИК), етакловчи 
ғилдиракларининг думалаш радиусига, автомобилнинг думалаш қаршилигини 
миқдорига ва ҳаракатга аэродинамик қаршилигига. Ўртача техник тезлик 
автомобилнинг тормоз механизмларининг таъсирига ва унинг барқарорлигига 
ва бошқарилувчанлигига, кундузи ва кечасида йўлнинг кўринишлилиги 
параметларига, шунингдек осма параметрига, маневрчанлигига ва бошқа 
конструктив хусусиятларига боғлиқ. Масалан, ўртача техник тезликнинг йўл 
қопламаси турига боғлиқлиги аниқланди (1.9-жадвал) [90]. 
1.9-жадвал.Йўл қопламаси турининг катта юк кўтариш қобилиятига эга 
бўлган автомобилларни ўртача техник тезлигига таъсири [90]. 
Параметрлар
Йўл қопламаси тури 
Цемент 
бетонли, 
асфалт 
бетонли 
Битумли, 
минерал 
аралашмали 
Шағал, 
майда 
тошли 
Қотирилган 
тупроқли 
Табиий 
тупроқ 
Думалашга 
қаршилик 
коeффициенти 
0,014 
0,020 
0,032 
0,040 
0,080 
Ўртача 
техник 
тезлик 
66 
56 
36 
27 
20 
Бундан келиб чиқиб, автомобилни ишончлилиги, шиналар юришлилиги, 
йўл шароитида таъмирбоплиги, двигателини захира қуввати ва ўтағонлиги 
қанчалик катта бўлса, юкларни ташишда унинг техник тезлиги шунчалик 
юқори бўлади ва уни унумдорлиги ҳам юқори бўлади. 
Шундай қилиб, таҳлил қилинган автомобилнинг конструктив 
хусусиятлари қуйидаги учта эксплуатацион хусусиятлар билан тавсифланади: 
автомобилнинг тезлиги, ўтағонлиги ва ишончлилиги. 
Юкларни ортиш ва туширишда